MF „Suldalsporten“ 80 år - 40 år på Suldalsvatnet, 40 år på botnen.
I dag er det 80 år sidan MF "Suldalsporten" vart sett i drift. Kolbein Bakka har skrive om eit fascinerande kapittel i Suldals samferdslehistorie.
31.mai 1939 vart den nybygde bilferja Suldalsporten sett på Vatnet frå Slippen i Vekamoen. Det meste av arbeidet var gjort medan ferja låg på land. 14 dagar seinare, 15. juni, vart ho sett inn i ordinær rutetrafikk. Det er 80 år sidan i desse dagar.
To mil
Med veg skal landet byggjast, var samferdselsfilosofien som rådde, då som no, men kva hjelper det når nær to mil ligg att og stengjer for samanhengen. Alt mot slutten av 1800-talet var det ferdigbygd køyreveg frå Sand fram til Osen og vidare til Kolbeinstveit, og i andre enden, gjennom Brattlandsdalen, frå Nes til Røldal.
Knut Hamsun på slisk
Dampen, DS «Suldal» frå 1885, utgjorde bindelenka på Suldalsvatnet. Med litt tilrettelegging om bord, kunne ein få plass til to små bilar på tvers av dekket. Motorskøyta «Osen», også «Magla» kalla, kunne føra tre bilar, og då Suldal Dampskipselskap fekk konstruert eit slep, ein platting lagt over to store livbåtar, «Tvillingane», kunne ein frakta åtte-ni bilar om dagen. Det var ikkje rart ei aukande mengde turistar rista på hovudet og stussa over tilbodet. Sliskekøyring låg ikkje for alle. Likevel vart det sommarsdagen frakta 300- 400 bilar over Suldalsvatnet mot slutten av 1930-talet. Som ein kuriositet kan nemnast at både forfattaren Knut Hamsun i 1934 og Kronprins Olav i 1936 fekk bilane sine om bord i Dampen på slisk.
Suldalsvegen
I 1931 løyvde endeleg Stortinget pengar til oppstart og vidareføring av Suldalsvegen frå Kolbeinstveit. Løyvingane var små, terrenget gjennom Suldalsporten var vanskeleg, og framdrifta gjekk smått. Samstundes innsåg ein at ein kunne ikkje venta på fullføring av vegen. Biltrafikken var aukande, og transportfrustrasjonen likeså. Det måtte koma ei bil- og passasjerferje på plass i mellomtida. Våren 1938 garanterte Stortinget for eit byggjelån på opp til 200.000 kr og for eit årleg driftstilskot på 20.000. Alt same hausten var Gravdal Skipsbyggjeri frå Sunnhordland i gong på Slippen i Vekamoen, og arbeidet gjekk raskt. For å spara pengar, gjekk ein inn for ei løysing med å byggja båten i tre, dimensjonert for 12-15 småbilar i to «tunellar» på midtdekket, salong og «sters» nede og soldekk oppe.
Til Solheimsvik
Samstundes vart vegen fullført til Strandanes (Solheimsvik) kor det vart bygd «mellombels» kai-anlegg. - Strandanes er det rette namnet, nemnde Johan Veka både tidt og ofte seinare, Solheimsvik er eit »insjinørnamn». Tanken var, at etter kvart som Suldalsvegen skreid fram, skulle ein flytta etter med ferjekaien. Slik gjekk det ikkje. Ferja skulle gå i maksimalt 20 år. Det vart det doble, og vegtrasèen enda med noko heilt anna enn det ein opphaveleg tenkte. Ei 60 år gamal, ferdigstøypt bru i lia over Djupevik er eitt av døma på det. Heldigvis, seier me i dag, var ein ikkje komen lenger enn at det kunne tenkjast heilt nytt.
I drift
Rutestrategien var lagt. «Suldalsporten» skulle gå i direkterute mellom Solheimsvik og Nesflaten medan «Dampen» framleis skulle vera ein tenar for kvervane rundt Vatnet. I vinterhalvåret rådde Dampen åleine, ferja la seg i vinteropplag på Våjen i Våge og fraus inn etter kvart der. Var istilhøva slik at ein fekk bilferja ut, vart ho sett inn i avviklinga av påsketrafikken nokre dagar, men det lukkast ikkje alltid.Etter få månaders drift, sommaren 1939, la ferja seg planmessig i ro for vinteren. Det ein då ikkje visste, var at ho ikkje skulle koma i skikkeleg drift att før i 1947. Tyskarane la seg lite bort i rutetrafikken på Vatnet, og med mangel på drivstoff, var det aldri aktuelt å bruka «Suldalsporten» under krigen.
– Me går ikkje bakover
Då freden var vunnen, viste det seg at båten hadde pådrege seg store roteskadar både i skrog og dekk. Ein prøvde forsiktig å koma i gong att fleire gonger, men det enda med slippsetjing og ein større reparasjon både på båt og Solheimsvik-kaien. Fleire avisinnlegg frå 1946 syner at samstundes med reparasjonane, arbeidde einskilde for å flytta ferjestøet nedover til Suldalsosen. Vegsjefen svara:- Me går ikkje bakover når det er framover me skal.., og slik vart det. Ferjestøet ved Strandanes måtte likevel flyttast nokre meter, og ikkje minst vridast i annan retning. Plasseringa frå 1939 var altfor utsett i sterk vind. Då sommarruta starta i juni 1947, var ei skinande MF «Suldalsporten» klar for ny tid på Suldalsvatnet. Då trer og den legendariske skipperen Trygve Brimsøe inn i styrhuset for første gong. Han var hyrt inn frå Stavanger for å hjelpa til nokre veker i oppstarten. Brims’en, ein helst sa, gjekk inn i skiftordninga og vart, med ymse avbrot, verande om bord til siste turen, nyårsaftan 1978, først berre i sommarrute-tida, seinare heile året.
Om bord
Mannskapet var frå starten av sju i talet, skipper og styrmann, maskinist og motormann, og tre matrosar. Seinare godkjende Skipskontrollen ein reduksjon til fem, med ein matros og motormann mindre. I tillegg til mannskapet, finn me kokka og hjelpejenta i «stersen». Fleire blant mannskapet fekk ein lang og trufast karriere om bord og var verd ei soga kvar. Me nemner i farten Hallvard O. Hoftun, Kleng Vaarvik, Kristian Tjordal, Aslak Steinbru, Ommund Berge, Odd Vaarvik, Albert Solheim og…og, men me trør oss snart fast i gløymeboka. Alle dei uteljande andre som har vore i ferjeteneste kortare eller lengre tid, lyt ha oss orsaka.
Egg kvar dag
Framleis gjekk ferja berre i direkteruter Solheimsvik-Nesflaten nokre somrar. Turen tok 1 time og 15 minutt. Litt ut på 1950-talet, fekk gamle «Dampen» sommarferie, og rutefrekvensen til «Suldalsporten» auka til fem daglege turar i høgsesongen, To turar innom kvervane og tre direkte. I salongen, under dekk, selde Ågot Haarenes kaffi, mat og forfriskningar og sprang mang ein tur opp på soldekket med «tea for two and biscuit-cakes» . Ågot var av den gamle skulen og heldt eit visst klasseskilje i måltida til mannskapet. Skipper, maskinist og styrmann sat for seg og fekk m.a. egg, heilmjølk og meierismør til frukost kvar dag, resten av mannskapet berre i helga. Den skikken tok no slutt etter kvart, men det må ha vore eit syn for passasjerane å sjå mannskapet sitja til bords og eta solide måltid midt i mellom dei, ikkje minst frå overhendige komlefat. Til sist kom der forheng. Laurdagskvelden stod gjerne kvervakarar på bryggjene og bad fint om ein litt utvida stopp for å springa ned og handla seg tobakk og sjokolade.
Mellom ”yndighetene”
Styrmannen hadde ansvaret for følgjebrev, postlevering og billettsal. Eit stort brett bar han rundt, for billettane var både vide og mangearta. Verre var det for matrosen som skulle samla inn att til kontroll. Dei unike billettane ville mange turistar ha som minne, men nei, -kom med dei !….,for revisjonen kravde system, vart sagt. Den som ikkje våga seg utpå i framande språk, veifta kontant med bunka si opp under nasen på den reisande . Då var det forstått ! …..og så må de stå vakt ved dodøre’dn og samla inn av dei som kjem derifrå òg, fekk me «feriematrosane» tydeleg beskjed om. Største utfordringa i så måte i heile «ferjesoga» fekk truleg den aldrande matrosen den gongen han skulle samla inn og ei lettkledd dama på soldekket hadde plassert billetten mellom «yndighetene» sine…… Så ta den, da vel , sa ho galant og med glimt i auga. Matrosen hoppa til som ein jase, vart det fortalt.
Ein vri på rattet
Midtfjords var det rortørnbyte for matrosane. – Me plar helst’e gå her, sa den eldre garde når han, ved Fjernes, tok over etter ungdomen, og gjorde resolutt og demonstrativt ein liten vri på rattet, medan skipperen sat og støa seg i maskintelegrafen, prata og lo og såg etter at kursen var stø og god. Sogene kom lettbeinte der inne i styrhuset. Sommaren 1972 vart det installert radar om bord, eit arvegods etter «Fjordbris» på Ryfylkefjordane. Det var stas. Radaren gjekk jamt og trutt første sommaren, både i sol og skodda, meir som eit forvitneleg underhaldningstilskot der oppe på «brua». Når det tjukna skikkeleg til, var det mest som ein ikkje stolte på vedunderet og fann fram dei gamle tryggingstiltaka i tillegg.
Sauedrift om bord
På midtdekket rådde bilane. Stundom meinte styrmannen det var oppgitt feil billengde. Då fann han fram tomastokken for kontrollmåling. Rett skulle vera rett, og rett var det som oftast, men tenk om me vart lurte… Dekket var òg arena for dyr under flytting. Tidleg sommar og om hausten kunne sauadrifter okkupera store delar av «tunnelane». Det var ikkje dei dagane mannskapet smilte breiast eller var opne for ei soga. I eit virvar av reisande, gods, bilar, sauer og skit, og helst før dyra var komne på land, starta byte til uvêrskler, spyling og dekkskrubbing. – Det er slik me lagar drikkevatn til dokken nede på Sand, kommenterte ein matrosjypling, men fekk ikkje godord tilbake. Maskinisten styrte pumpene, og det var tryggast å spørja fint om å få vatn i slangane. I blant kom han opp or maskinromsgluggen, passeleg oljeskiten på nevar og i ansikt, men livet til maskinisten føregjekk for det meste der nede blant smørjekannene og i aluren frå Union-motoren. – Kva finn du på der nede i kjellaren heile tida, vart det spurt. – Eg skjele på jordeple-så for det mesta…
Det lakkar og lid
– Om 10 år er Suldalsvegen ferdig, sa dei i 1939. – Viss ferja vert bygd for å greia 20 år, er me heilt på den sikre sida. Slik gjekk det ikkje. Gjennom heile 1950-talet heldt
ordninga med «Dampen om vinteren og Ferja om sommaren» fram, men utfordringane vaks. Anleggsarbeidet til Røldal/Suldal-Kraft var i emning, biltrafikken auka gjennom heile året, Suldalsveg-prosjektet hadde stoppa fullstendig opp, og Dampen var avleggs etter tida sine krav. Noko måtte gjerast. MF «Suldalsporten» vart sett på slipp heile vinteren 1958/59 og gjennomgjekk ei total renovering, leia av dyktige handverkarar frå Erfjord. Samstundes vart skroget kledd med ishud i metall. Seglesesongen kunne aukast monaleg, men framleis måtte Dampen ta støyten når isen vart for hard å baska i. Heldigvis auka det på med gode, isfrie vintrar, særleg etter at mykje vatn vart «lunka» gjennom kraftstasjonen i Kilen på Nes. Utetter 1960-talet kunne òg rutekartet endrast litt då både Kvilldal og Roalkvam fekk vegsamband.
Slitasjen
Tyngre bruk fører som oftast til større slitasje. Ferja var ikkje noko unntak i så måte, og den stipulerte levetida var passert. Skipskontrollen kravde oftare regelmessig ettersyn og slippsetjing, akslingslagera gjekk seg varme og måtte skiftast med landliggje til resultat, og til slutt tok Union’en kveld og vart erstatta med ein ny Caterpillar-motor. Då var arbeidet med Suldalsvegen starta oppatt, og no gjekk det raskt. I samarbeid med leiinga for Ulla-Førre-anlegga og med gode løyvingar over statsbudsjettet, slo ein vegen igjennom på seks intense år, 1972-1978. 20 år på overtid, kunne MF »Suldalsporten» gjera siste reisa si nyårsaftan 1978. Eit nytt kapittel i samferdselssoga for Suldal var ferdigskrive.
Svanesong
Sic transit, gloria Mundi! (= Slik øydest verdas herlegdom) lyder eit kjent uttrykk på latin. Det vart heller ikkje nokon gloriøs ende for den stolte og fine Bilferja på Suldalsvatnet frå 1939. Det som kunne seljast, vart ribba og selt, alt frå relativt ny motor til taburettar, kaffikoppar, lanterner, livbelte og skilta over do-dørene m.a. Ferjekjøparen skulle som motyting for rimeleg handel, kvitta seg med skipskroppen på akseptabelt vis. Slik gjekk det ikkje.
300 meters djupn
I seine timar ein julikveld i 1979, starta den mest 100 år gamle Dampen opp frå bryggja på Osen. Han hadde mange gonger slept den 54 år yngre «halvsystera» si til og frå landsetjing på Slippen, men denne kvelden var oppdraget meir vemodig, eit siste slep. Med fleire tonn stein om bord og botnventilen open, forsvann MF «Suldalsporten» til minst 300 meters djup i nedre enden av Bråtveitsfjorden. Der nede har den trugne tenaren kvilt i 40 år no, og berre minimalt gitt seg til kjenne på overflata seinare. Kva Dampen kjende på då han einsam returnerte til bryggja og ei framtid som historisk verneobjekt, får me overlata til fantasien. Lat i alle fall denne artikkelen slutta med eitt av versa frå Suldal Ungdomslag sitt syngjespel om Ferja, i 1979:
-Så takk då Suldalsporten, for alt du var for dei,
som budde langs med Vatnet, men som no har fått seg vei.
Du var ein trugen tenar, ein ferdaveg til vanns.
Me såg deg koma glidande i all din prakt og glans.
Kolbein Bakka
Kjelder: Arkivsøk i Stavanger Aftenblad, «Folk i Ryfylke, 2/1985», eiga minnebok og opplevingar frå 2 somrar som feriematros.
Kolbein Bakka
