Både fysiske og digitale fastelavnsris for meir kvinnehelseforsking

Sidan i fjor har det vore mogleg å kjøpa digitale fastelavnsris gjennom Norske Kvinners Santitesforening, men dette er slett ikkje eit teikn på at dei tradisjonelle, fysiske bjørkerisa med fargerike fjør er på veg ut.

– Nei, på ingen måte! understrekar generalsekretær Grete Herlofson til Nynorsk pressekontor.

Sanitetskvinnene er Noregs største kvinneorganisasjon med 43.000 medlemmer fordelt på 600 lokalforeiningar på ulike stader i landet. I 76 år har flittige hender i organisasjonen laga og seld fastelavnsris til inntekt for helse- og trivselsføremål, særleg blant kvinner.

Stor inntektskjelde

– Fastelavnsrisa er den viktigaste inntektskjelda vår, i tillegg til å vere eit sterk varemerke for Sanitetskvinnene og eit hyggeleg vårteikn. Det er populært blant folk å kjøpa fastelavnsris, så dei vil vi ikkje slutte med å laga, legg Herlofson til.

Det var då koronapandemien stod på som verst at ideen om digitale fastelavnsris kom opp.

– Det var ikkje alle lokallaga som kunne kome saman og binde ris i fjor, derfor vart det også seld litt færre fastelavnsris i 2021 enn vanleg. Men ved å selja digitale ris gir vi alle folk moglegheit til å støtta arbeidet vårt uansett kvar dei bur i landet, også på stader der det ikkje finst eit lokallag med sanitetskvinner, seier Herlofson.

Digital skjerv

Det er ikkje dei store summane som har kome inn gjennom sal av digitale fastelavnsris, og tilbodet vert berre marknadsført på internett, men dei skal halde fram likevel. Som takk får kjøparane eit digitalt symbol som dei kan merke profilen sin med i sosiale medium.

– Vi vil aldri kunne dekkje heile landet med fysiske bjørkeris, men alle som vil skal kunne støtta tiltaka våre. Derfor skal vi fortsetja å tilby digitale ris, forklarar generalsekretæren.

Tradisjonsris på dugnad

Norske Kvinners Sanitetsforening, som vart stifta for 126 år sidan, innførte fastelavnsriset i Norge i 1946. Ideen med å pynta fastelavnsris henta dei frå Sverige, men bjørkerisa har eigentleg heidensk opphav.

Dei siste vekene har sanitetskvinner i lokalforeiningane vore i full gang med førebuingane til årets fastelavnssøndag 27. februar. På dugnad har dei knytt saman tusenvis av bjørkeris og pynta dei med fjør i alle regnbogefargane. Det er ikkje få bjørkekvistar dei har vore i skogen og plukka inn sidan det går med om lag ti kvistar i kvart ris.

Forsking på kvinnesjukdommar

– Vi får årleg inn mellom ti og tolv millionar kroner på sal av dei tradisjonelle bjørkerisa. Nokre av pengane går til aktivitetar og tiltak lokalt, resten går til forsking på kvinnehelse, seier Grete Herlofson.

Det er nemleg framleis store kunnskapshol om typiske kvinnesjukdommar. Sanitetskvinnene ønskjer gjennom pengeinnsamlingane sine å bidra til at det blir forska meir på dette sidan mykje medisinsk kunnskap i stor grad byggjer på mannehelsa. Kva område som får støtte frå sanitetskvinnene varierer frå år til år.

– Eit ekspertpanel hos oss vurderer og vel ut forskingsprosjekt gjennom søknader som kjem inn. Frå inntektene frå fastelavnsrisa klarar vi å finansiere tre til fire doktorgradsløp, fortel Herlofson.

Gammal merkedag

Det er ikkje godt å seia om Kari og Ola Nordmann hadde hugsa på fastelavn i dag viss det ikkje hadde vore for bjørkerisa til Sanitetskvinnene. Merkedagen har likevel overlevd sidan katolske tider og går mange hundre år tilbake. Skikken med å eta fastelavnsbollar og pynte med fastelavnsris har vorte vidareført til vår tid. Bjørkeriset skal ha tradisjon frå ein heidensk fruktbarheitskultus.

Fastelavn kjem av det tyske ordet vastel-avent, som tyder kvelden før faste. Eigentleg er det ein katolsk skikk med ein fest før faste. Fasta skal haldast dei siste 40 dagane før påskedagen (minus søndagane), og derfor varierer datoen frå år til år alt etter når det er påske. Talet 40 har samanheng med at Jesus fasta i 40 dagar i ørkenen, i tillegg til at Moses gjorde det same på Sinai-fjellet.

Fastelavn var opphavleg kvelden før oskeonsdag, som innleidde dei mange fastedagane. Men etter kvart vart fastelavn tre festdagar før fasta, nemleg fastelavnssøndag, blåmåndag og feitetysdag.

Fastelavnsriset kan vere eit gammalt fruktbarheitssymbol knytt til ein heidensk vårfest. I den nakne kvisten låg krafta til nytt liv. Både menneske, dyr og åkeren skulle vekkjast til fruktbarheit med slag av livskvisten. Riseskikken har seinare også vore ei kristen trushandling ved at ein viste asketisk solidaritet med Jesu liding.

På 1700-talet blei det vanleg at barna piska foreldra sine om morgonen på fastelavnssøndag. Som oftast blei bjørkekvistar brukte. Det blei også vanleg å pynta kvistane med fargerike band, papirblomster og andre dekorasjonar. I Stockholm blei ferdig pynta ris selde frå 1870-talet. Å pynta risa med fjør kom først på 1930-talet.

(©NPK)