Då kyrkjespiret var vegvisar mot ei trygg hamn

Det er bygd mange kyrkjer ytst på norskekysten. Ein del av dei er plasserte på litt merkelege og utsette stader, ofte utanfor allfarveg. Kvifor er det slik?

– Tidlegare var sjøen vegen, og båten framkomstmiddelet. Då vart kyrkjene sett opp der dei var lettast å kome til med båt for flest mogleg menneske. Båtleia gjekk gjerne forbi og det var kort veg til fiskeplassane. Av og til var det vanskeleg for lokalbefolkninga å bli samde om ei lokalisering. Då tok Kyrkja sjølv avgjerda og bygde gudshuset der ingen budde slik at alle måtte i båt, fortel forfattar og fotograf Trond J. Hansen til Nynorsk pressekontor.

Frå Agder til russegrensa

Han har vore på kyrkjeferd langs kysten frå Tromøya i Agder til Grense Jakobselv i Finnmark og vitja desse vêrutsette kyrkjene og lese det han har kunna finne av historier om kvar av dei. Resultatet er blitt den rikt illustrerte boka «Kirkene på kysten – Ein kirkereise langs norskekysten».

– Ideen fekk eg i Lofoten for nokre år sidan då eg såg Gimsøy kyrkje, som ligg nesten nede i fjæresteinane. Kyrkja er bardunert til underlaget for at ho ikkje skal blåsa vekk. Det undra meg at kyrkja var bygd på ein så vêrutsett stad at ho stod i fare for å bli teken av både bølgjer og vind. Men slike rare lokaliseringar er det fleire stader langs kysten, seier Hansen.

Han har plukka ut eit 70-tals døme på kystkyrkjer, men lista kunne ha vore mykje lengre.

– Eg har teke med eit utval av dei mindre kjende kyrkjene som har interessante historier knytte til seg, seier forfattaren. Han presiserer at det ligg mange kystkyrkjer frå Sørlandet og austover til svenskegrensa også, men at desse har ein litt annan bakgrunn enn dei som vart sett opp på Vestlandet og i Nord-Norge.

Gudshus for fiskarane

Trond Hansen fortel at den gongen folk rodde til fiskefelta i opne småbåtar, var det viktig å bu ved ei trygg hamn så nær fiskeressursane som mogleg. Dette har vore avgjerande for busetnaden langs kysten. I sesongfisket samla det seg mykje folk i fiskeværa – både fiskarar og fiskekjøparar. Og der det var mykje folk ville også Kyrkja og prestane vera.

– Ein måtte sørgja for at Guds ord vart forkynt i fiskeværa og at fiskarane oppførte seg sømmeleg. Derfor vart det bygd kapell og kyrkjer på både øyar og i små bygder. Dei kan liggje avsides i dag, men var sentrale før, seier Hansen.

Mange av kyrkjene ligg tett i dag dersom vi følgjer landevegen, men kommunekartet såg annleis ut før, og det kunne vere langt til næraste soknekyrkje for dei som måtte i båt.

Synleg frå sjøen

– Korleis tenkte ein før når ein skulle finna den rette staden for å setja opp ei kyrkje?

– Kyrkja måtte byggjast der det var ei relativt trygg hamn for båtar, men også sentralt langs leia der mange drog forbi. Det hende at tømmeret som skulle brukast til bygginga hamna i sjøen under fraktefarten. Det finst mange døme på at kyrkja då måtte setjast opp der tømmeret flaut i land. Folk trudde Vår Herre hadde hatt eit ord med i laget, fortel Hansen.

Kyrkjene fekk gjerne ei sentral plassering i bygda eller vêret – det første ein såg når ein stemna mot land. Ofte fungerte kyrkja som seglingsmerke, men også som fiskemed, altså eit landemerke å halde seg til for finna dei gode fiskeplassane.

Det finst også døme på kyrkjer som har blitt med på lasset når folket har flytta fordi fiskeressursane forsvann, eller at kyrkja står att aleine etter at dei fleste innbyggjarane i bygda eller vêret flytta derifrå.

Mange tragediar

Farvatnet ytst på kysten er ikkje til å spøkje med. Kyrkjeferdene kunne derfor vere ein stri tørn og farleg for både kyrkjefolk og prest dersom vêret ikkje spelte på lag. Det er ikkje få menneske som har mist livet opp gjennom historia på veg til eller frå kyrkja.

– Kva har kyrkja betydd i kvardagslivet til folket langs kysten?

– Folk hadde berre Vår Herre å stola på før og fiskarane var sterke i trua. Dei sjøfarande hadde ikkje redningsvestar, redningsskøyter, VHF-ar eller nødpeilesendarar. Nokre spinkle båtbord har vore skiljet mellom liv og død. Så det er lett å forstå at kyrkja har betydd mykje for kystfolket. Det var gjerne lokalbefolkninga som betalte for kyrkja og vedlikehaldet. Nokre stader hadde fiskarane til og med eigne garn eller liner der fortenesta gjekk til kyrkja, fortel Hansen.

– Men kyrkja var meir enn ei kyrkje. Folk kom ikkje berre for å møta Gud, men også for å treffa kjenningar på kyrkjebakken etter gudstenesta og for å få vita siste nytt. Ungdommane fekk høve til å møta jamaldringar frå andre grender der. Eg er i dette prosjektet blitt veldig fascinert av og full av respekt for desse kyrkjebygga og verdien dei har hatt opp gjennom tidene. Eg har vore på ei danningsreise i kyrkje og kyst, seier Trond J. Hansen.

(©NPK)