Den natta raset kom

Eit 50 års-minne frå Suldal. Av Albert Sandvik

Den 12. februar 1928 hadde Stavanger Aftenblad ein liten notis med med overskrifta «Rasulukke i Suldal» Der heiter det:

«På gården Vetrhus, Bråtveit i Suldal, er det natt til torsdag gått et stort ras som på hengende hår kostet flere mennesker livet. Raset tok med våningshuset til Leiv Sandvik ved halv to-tiden om natten, mens beboerne, et ektepar med flere barn, foruten en gammel kone, lå og sov. Huset ble fullstendig begravet av skredet som sperret dem inne. Som ved et under lyktes det dem imidlertid å komme ut. Raset tok også løen som det gikk tvers igjennom.»

Ja, så stutt kan det forteljast. Men for ein smågut som var med og opplevde det heile, har minna og sumt som andre har fortalt seinare, vove seg saman til ei soge som eg her, 50 år etterpå, skal prøva og bera fram.

Dei som er såpass oppe i åra komne at dei minnest eit halvt hundre år tilbake i tida, vil kanskje hugsa at det i 1927-28 var eit vêr som var noko utanom det vanlege på desse kantar. Heile førjulsvinteren var det berr-frost, så alle elvar og bekker fraus til og fyltes med is. For etter kvart som det botnfraus, måtte vatnet ut i dagen. Bekkene «kjøvde» sa me i Suldal. Så stælte dei på meir og meir. Til slutt hang det blanke isfossar alle stader i berg og bekkefar.

På nyåret kom snøen lavande i store mengder. Til slutt låg han meterdjup i liane. Og så dei første dagane i februar bar det til med ei fæl regning. Det auste ned. Snøen saug væta til seg og vart kram og tung.

Så kom kvelden den 8. februar. Uvêret vart berre verre og verre. Eg var berre fem år den gongen og skjøna vel ikkje at det var nokon fare som truga. Men eg merka at far og mor var urolege. Dei lydde etter bulder og brak frå liene og stirte ut gjennom vindauga på bekkene, som etter kvart gjekk som elvar.

Eg kan minnast at far hadde teke hoggestabben inn i stova og sat og øksa og teksla på treskor. Sjølv låg eg på golvet og leika med spønene. Dei av syskena mine som gjekk på skulen, hadde krulla seg kring parafinlampa og las på leksene. Det gule ljoset kasta trolske skuggar i krærne.

Me kom til ro til vanleg tid den kvelden òg. På loftet låg dei fire eldste syskena mine. Mor var sjuk og låg i eit lite kammers nede. Far låg saman med minsteguten i stovesenga, og sjølv låg eg i trebenken saman med Torvald, som var tre år eldre enn eg.

Midt på natta vart me vekte av eit uhorveleg brak, og alt sveiv rundt. I mørkret trivla eg rundt meg og kjende berre sengehalmen på alle kantar. Men i øyra høyrde eg Torvald kvesa «Ikkje skrik, ikkje rop!». Og såpass respekt hadde eg for storebror at eg tagde. Men gjennom braket og larmen høyrde eg eit rop frå far som brende seg i minnet: «Herre Jesus, hjelp oss!». Far skjøna nok at no stod det om livet for heile familien.

– – –

Først dagen etterpå kunne ein få full greie på kva som hadde hendt. Oppe i lia hadde det losna eit snøras. På dei glatte is-svullane i bekkene fekk raset større og større fart og sopa med seg steinar og skog og alt som kom i vegen. Storparten av raset tok vegen ut gjennom dalen ovanfor husa. Men ein liten utløpar trengde ned mot gardshusa. Andre høgda i stovehuset vart kasta til sides og vart ståande på halvskakke borti snøen. Men stova vart trykt saman og tømmerveggene splintra. Ikkje ein einaste stokk i tømra var heil. Jamvel sengene var knuste. Men korleis var det med dei som låg oppi? Syskena mine som låg ovanpå, kraup ut gjennom loftsvindauga. Og systrene mine, Anna og Borghild, sprang i berre nattkleda og skulle henta hjelp, medan dei to eldste brørne mine, Jon og Lars gjekk i gang med å leita etter oss andre.

Mor, som låg på den sida av huset som var mest råka, skulle vel vera den mest utsett. Men på ein eller annan underleg måte hadde det lagt seg eit vern over senga, så dei kunne grava henne fram uskadd. Far hadde tunge bjelkar liggjande over seg. Han sette dei kraftige akslene mot og braut. Då høyrde han vesleguten sette i eit skrik. Dette veit eg at far hadde vondt av seinare. For guten hadde nok fått ein trykk i hovudet. Skaden synte seg i mange år etterpå med leie svimreturar for barnet. Og bjelkane rikka seg ikkje kor mykje han braut.

Lars og Jon hadde lite å hjelpa seg med, men redsla gav dei krefter så dei reiv opp plankar og golvbord med berre hendene. Og om litt fekk dei far og barnet også fri.

For Anna og Borghild gjekk det heller ikkje så greitt. Bekken som gjekk mellom oss og Vetrhus, var vorten til elv som dei ikkje kunne koma over. Men Anna greidde å vassa seg fram til haugen og huja og ropte. Og etter ei stund kom nokre karar frå Vetrhus seg fram til ulukkesstaden på ski.

Det som alle tenkte på no, var Torvald og meg. Dei hadde ikkje høyrt livsteikn frå oss, og rekna helst med at me ikkje var meir. Men no hadde dei fått tak i reiskapar og kunne gå laust på ruinane med sag og øks. Eg veit at Torvald nektar for det, men for meg står det slik at det var først då dei kom borti eine foten hans med saga at dei fekk lyd frå oss. Nok er det, dei drog oss fram frå rapahaugen, og etter kvart vart me samla på lemen. Sjølv fekk eg det ikkje til å rima at me kunne koma på lemen utan å gå trappa!

Eg har òg eit minne om mor som sat i lem-senga og etter kvart fekk samla sine kring seg – som ei høne som breier vengene sine over kjuklingane. For ein femåring er det ikkje plent dei store hendingane som fester seg i minnet. I alt det uklare og rare som hende seg den natta, minnest eg enno ein detalj som gjorde inntrykk: Eg fekk på meg rosesokkane! Det var eit par som besta hadde spøta, og som elles berre skulle brukast til helg og høgtid.

Etter kvart fekk dei skrapa saman ski til dei vaksne, og så bar det ut i mørket og uføret. Verst var bekken å koma over. Det var Jakob Vetrhus som bar meg. Han visste ikkje anna råd då me kom fram til bekken enn at han kasta meg som ein ball gjennom lufta. Eg fekk knapt tid til å verta redd før eg hamna trygt i snøen på andre sida. Lars heldt på å koma på rek i bekken, men hunden fekk tak i trøyearmen og streta og drog så godt han kunne. Rundt oss høyrde me snørasa gjekk med bulder og brak. Då var det godt å koma inn i ljoset og varmen i den lune stova til besten på Vetrhus.

Men korleis hadde det gått med både løa og krøtera? Jau, der hadde snøraset slege seg inn gjennom brystveggen i løa, og gått tvers gjennom både løa og fjøset og fortsett vidare. Den eine kua hang uskadd att etter kjettingen som ho var bunden med. Den andre hadde fylgt med raset og stod livs levande i snøvelta eit halvt hundre meter utanfor løa. Dei tunge snømassane hadde vorte for mykje for løegolvet, så det hadde brotna ned i saueskuten som var under. Men også der hadde det vorte som ein hellar borte ved eine muren. Der hadde sauene søkt livd. Berre ein hadde vorte for seint til å kome unna. Men det var òg den einaste som miste livet.

Dagen etterpå vart det folk nedanfrå Bråtveit-gardane som måtte ta seg av krøtera. For det var uråd for nokon frå Vetrhus å ta seg tilbake over bekken då. Det var berre å ropa til kvarandre at dei kunne få bod om det som hadde hendt om natta.

Og det såg fælt ut på rasstaden. Det var ikkje berre det at husa låg i ruinar. Men ut over bøane låg det velter av stokk og stein. Far hadde rudt og bygt dette vesle småbruket, og no såg han det heile liggja i grus. Men likevel var han nok mest fylt av takk for at me alle hadde kome levande frå det.

– – –

Eit under var det på så mange vis. Alt som var sterkt, var knust, men det veike og skjøre nauda ikkje. I dagane etterpå kom dei berande på så mangt: rokken, symaskinen, stoveklokka, ja, jamvel lampeglas.

Ein kveld frampå våren stod far saman med brørne sine ute på tufta og tala om det som hadde vorte berga og kva som hadde gått tapt. Då nemnde far at det var ein ting han hadde sakna, og det var lommeklokka. Då gjekk ein av farbrørne mine bort og velte på ein av dei mange steinane som låg att etter raset. Og der låg klokka! Ho var ikkje verre medfaren enn at han sette henne i stand og brukte henne i mange år etterpå.

I dei tider var det ikkje katastrofehjelp å få - anten frå kommune eller stat. Og tidene var vanskelege nok for ein småbrukar om han ikkje var ute for uhell. Men frå slekt og vener kom det pengegåver og anna hjelp. Og tømmer til nytt hus fekk han hogga hjå somme av grannane. Før hausten kom, stod grunnmurane reiste til eit nytt hus - ikkje nett på same tufta, men eit lite stykkje til sides. Og der har huset stått trygt i dei 50 åra som har gått. Framandfolk som kjem til gards, vil helst ikkje tru at det er sant når ein syner dei kvar snøraset kom.

Etterord

Dette stykke, som Albert Sandvik skreiv og første gong publiserte i Stavanger Aftenblad 4. mars 1978, dukka nå i vinter opp i postkassen til Suldalsposten. Det var eit avskrift, åtte handskrive sider, av historia til Sandvik. Etter litt undersøking viste det seg at Sandvik fekk publisert stykket, og fleire andre artiklar og småstubbar, i Aftenbladet. Ein gong på starten av 2000-talet, vart dette stykket og fleire andre desse samla i bokform, «Minne og meiningar».

Albert Sandvik, fødd hausten i 1922, var nest yngst av ni sysken på garden i Vetrhus. Etter at han fullførte folkehøgskule og landbruksskule, gjekk han på Stord lærarskule. Etter 14 år i Trøndelag, saman med kona Elisabet og sonen Hogne, busette dei seg på Tonstad.

Albert Sandvik døydde hausten 2002, nær 80 år gamal. «Med sitt uvanleg gode minne om alt han hadde sett, høyrd og opplevd, med sitt rike ordtilfang og si sikre språkføring, vart artiklane til fine perler av stor interesse og kulturhistorisk verdi», står det å lesa i minneordet.

Takk til Hogne Sandvik som gav avisa lov til å publisera stykket, samt arkivet i Stavanger Aftenblad som leita det fram.