– Eg møter jo dialektrævhol hist og pist

Heine Totland blir ikkje ein gong litt provosert over folk som ikkje skjøner kva han seier. Han irriterer seg derimot grenselaust over folk som skriv bokmål når dei har ei nynorsknær dialekt.

Kven: Heine Totland (52)

Kva: Artist og skodespelar

Kor: Frå Bømlo, bur i Oslo (førebels!)

– Nå har eg budd i Oslo sidan ‘94, men målet mitt får dei aldri! Eg har prata bømlamål heile livet!

Heine Totland lener seg fram, klaskar handflata i bordet og gliser:

– Ja, altså, eg vart fødd på Stord og budde der dei fyrste tre åra. Så flytta me til Haugesund og då snakka eg haugesundsk. Men då eg var seks, bygde me hus på Bømlo. Frå då av har eg vore skikkeleg bømling.

Språkleg snobberi

Det er kanskje ikkje så rart at han ikkje reknar med skuleåra på Stord og Romerike og i Ungarn. Men at heller ikkje tretti år i Oslo har sett sitt preg på talemålet, står det jo ein viss respekt av:

– Eg har aldri vurdert å begynna å knota for å gjera andre til lags. Eg har jo møtt dialektrævhol hist og pist, seinast for halvtanna år sidan, i ein villa på vestkanten. Der var det ein godt vaksen mann med silkeskjerf i halsen, som insisterte på at han ikkje forstod kva eg sa. Eg svara at «du forstår jo kva eg seier, men du likar visst å laga eit poeng av at eg ikkje er herifrå». Responsen hans var kontant: «Unnskyld, jeg visste ikke at vi var dus?».

Totland ler høgt. Han vart ikkje ei gong litt provosert.

– Få ting er så løye som snobberi. Men ein må ikkje forveksle snobb med rikdom. Å oppføra seg snobbete er eit val ein tek.

Ingenting gøy på Bømlo

Du ser det ikkje, men drøvelen hans vibrerer når han pratar; om alt frå «rikdom» til «rævhol». På Vestlandet har skarre-r-grensa flytta seg mange hundre kilometer dei siste hundre åra. Bestefar til Heine rulla på r’ane.

– Frå gammalt av sa også bømlingane «u» der det skulle vere «y». Dei «sukla» og hadde vondt i «ruggen», ha-ha!

At somme av dialektorda hans har forsvunne med åra, reknar han som ein naturleg og udramatisk prosess.

– Eg nullstiller språket mitt kvar gong eg er på Vestlandet, og der er eg jo minst ei gong i veka. Og når eg har vore i Sunnhordland, snakkar eg mykje breiare når eg kjem attende til Oslo.

– Har du nokre favorittord på bømling?

– Rongepådel! Det synest eg er veldig kjekt.

– Øh … Kva betyr det?

– Ein rongepådel er ein som har teke sko eller sokkar på feil fot. Ha-ha. Rong betyr feil eller vrang.

Eit ferdafolk

Å koma frå ein liten plass og vere tru mot historia, betyr ikkje at ein plukkar navlelo. Bømlingane er eit verdsfolk, insisterer Totland, som vaks opp då Stord var regionssentrum.

– På Stord var det fine bilar og feite cabincruiserar, og vegnamn som «Villaveien» der husa var store og kvite. Slik var det ikkje på Bømlo. Men eg hugsar framleis den dagen på nittitalet då eg sat på kaia hjå ein ven og det kom ein gjeng i kano. Den eine hoia og sa dei hadde med seg sashimi . Eg hadde kanskje høyrt ordet før, men det var i alle fall noko eg kopla til Oslo. Der og då skjøna eg at Bømlo har forbigått Stord!

Han kneggjar, og tek nabofeiden eit hakk vidare:

– Du veit, på Stord har dei vore mest opptekne av seg sjølv, dei har fått bystatus og trafikklys og rundkøyringar. Sjølv om det bur like mykje folk på Bømlo, kjem dei aldri til å søka om bystatus. Bømlingane har alltid hatt blikket rett ut i havet, mot resten av verda. Og det ser ein resultatet av nå, på korleis næringslivet blømer. På Stord er det framleis mykje som berre kretsar kring det gamle verftet.

– Kor stolt er du over å vere bømling?

– Veldig. Men i Sunnhordland er alle ein familie. Sjølv om det er skilnader i dialekt og kultur, synest eg ikkje me skal sitte på kvar vår tue og rope til kvarandre.

Gult kort

Om Totland skjemtar mykje med språket, ligg det djupt alvor bak. At somme til dømes har flagga at nyheitsreporterar ikkje bør prate dialekt på NRK, ristar han hardt på hovudet av.

– Det der er gult kort, altså – dei kan ta seg ei pera. La folk snakke koss dei vil!

– Forstår du sjølv alle dialektar like godt?

– Nehehei! I Balestrand budde eg på Kviknes hotell, og fordi eg hadde jobba om natta, sov eg litt utpå dagen. Utanfor glaset var det to godt vaksne sogningar som måla. Eg forstod ikkje ein skit av kva dei snakka om – det var heilt fantastisk!

– Kanskje bra at dei ikkje er på TV?

– Det kan du seie, men eg trur dei hadde lært å gjera seg forstått, og at folk hadde lært seg å forstå. Det gjer me menneske.

Tidleg eksponert

– Finst det stygge dialektar?

– Brønnøysund-dialekten har fått mykje pepar etter at Harald Eia og Bård Tufte tulla med ho. Men eg diggar Brønnøysund-dialekt. Og kven er eg, til å dømma om ei dialekt er fin eller stugg ? Ha-ha. Der høyrer du!

– Kva er den finaste dialekten du veit om?

– Åh … Di dialekt er ein veldig god representant. Halling er ei markant og clean og deileg dialekt. Og så likar eg dei skikkeleg breie sognedialektane – dei er tøffe. «Mykkja maur, jarau!» Det er altså SÅ kult.

– Kva slags forhold har du til nynorsk, då?

– Eg hadde nynorsk som hovudmål, men bytta i niandeklasse slik at eg fekk S i både hovudmål og sidemål. Men viss nokon trur at eg skal begynne å skriva bokmål, så kan også dei ta seg ei pera – for det gjer eg aldri. Eg ville følt meg som ein idiot og ein hyklar om eg skreiv bokmål. Kva er det eg prøver på då, liksom? Å bli noko meir høgverdig som ikkje er meg? Eg veit ikkje, eg berre irriterer meg grenselaust over folk som skriv bokmål når dei snakkar ei nynorsknær dialekt.

Han skodar ut over Oslo-fjorden, der ein skuleklasse padlar forbi i kajakk.

– Eg skjønar at folk som ikkje har eit forhold til nynorsk, synest det er vanskeleg og stress. Samtidig: Eg hata matte og naturfag, men eg prøvde ikkje å få faga ut av skulen. Så sidemålet bør bestå.

Fjorden, baby

Han er odelsgut også, Heine – på farsgarden Totland i Mosterhamn. Heine vedgår at han ikkje hadde reflektert særleg mykje over odelen før faren vart alvorleg sjuk. Då han døydde i oktober, hadde Heine hatt tid til å ta inn over seg at det var han som skulle føre arven vidare.

– Garden har over tusen års historie. Det kan jo ikkje stoppa med meg. Derfor jobbar eg der borte med fullt trykk nå.

– Kjennest det godt eller er det ei byrde?

– Det er heilt fantastisk, eg hadde berre ikkje tenkt så mykje over det før pappa vart sjuk. Men under pandemien stod eg i Oslo og grilla og såg på fjorden, dag ut og dag inn, og tenkte at nei, det her er ikkje noko liv. Eg skal vere på fjorden, eg. Det er det livet eg skal leve.

Han skundar seg å leggja til at han både har ungar og musikarlivet å ta omsyn til, og at han nok ikkje blir permanent vestlending med det første.

– Det er mindre som held meg i Oslo nå. Då er eg faktisk meir trekt mot Østfold. Østfoldingane er vestlendingane på Austlandet. Men når det er sagt: Eg er heilt klart på veg til å flytte meir og meir heimover til Bømlo.

(©NPK)