Ein landsby mot utanfor­skap

– Først prøvde eg å plukka snittblomar, og ein annan dag skulle eg hauste poteter. Det var mykje bøying i knea og det gjorde vondt, så det ville eg ikkje meir. Difor spurde eg om dei trengde folk i fjøsen, og sidan har eg blitt verande her.

Rune Willy Sommarset (41) lener seg rutinert mot skaftet på møkkaskrapa utanfor fjøsen i Hogganvik Landsby i Vindafjord.

– Kyrne likar meg veldig godt, så det må vera ein bra start. Eg står opp kvart på fem og begynner i fjøsen kvart på seks. Dei andre kjem først klokka seks.

Rune flytta hit for tre månader sidan og er slik sett ein av ferskingane i bu- og arbeidsfellesskapen for vaksne som treng spesiell omsorg. Eller «menneske med ulike funksjonsvariasjonar», som det òg heiter.

I dag bur det rundt 20 personar i landsbyen. Sju av dei treng ekstra omsorg, resten er fastbuande medarbeidarar og tilreisande praktikantar, som stort er frå Tyskland. Innbyggjarane bur saman i store familiehus og er sjølvberga med det meste.

Det betyr at det alltid er nok av arbeid som skal gjerast, uansett kva ein kjenner at ein kan og vil bidra med.

– Eg trur eg har ganske stort ansvar. Samstundes er me jo arbeidarar alle saman og slik sett heilt like. Me har berre litt ulike ansvarsområde, forklarar Rune.

Mørkt bakteppe

Den antroposofiske landsbyideen vart fødd like før utbrotet av andre verdskrigen, då Nazi-Tyskland starta utryddinga av sine eigne psykisk utviklingshemma. Aktion T4 , også kjent som « eutanasiprogrammet », var det første systematiske massemordet som vart organisert av nazistane før krigen i det heile braut ut.

Programmet retta seg mot alle som vart vurderte som unyttige for samfunnet og omfatta menneske med fysiske og psykiske funksjonshemmingar, arvelege sjukdommar og psykiatriske diagnosar.

I løpet av dei første krigs­åra vart rundt 200 000 av dei mest utsette gruppene i det tyske samfunnet utrydda som eit ledd i reindyrkinga av den ariske rasen.

Metodane nazistane utvikla under aksjonane, der utviklingshemma mellom anna vart gassa i hel i lastebilar, skulle seinare bli brukt i det gigantiske folkemordet på jødane.

Det var frå dette hatefulle klimaet at spira til den verdsomspennande Camphill-rørsla vart sådd, då ei gruppe flyktningar frå Wien samla seg rundt legen Karl König for å etablera ein fellesskap saman med funksjonshemma barn i Skotland. I landsbyen skulle alle jobbe for å vareta den ibuande verdigheita til innbyggjarane.

I 1966 vart den første landsbyen i Norge etablert på Vidaråsen i Tønsberg. Seks år seinare opna dei dørene her i Hogganvik, og etter det er det kome til tilsvarande fellesskap både på Jevnaker, i Malvik, Fosen og Trondheim.

Gje og få

Sjølv om menneske med utviklingshemming utgjer hovudvekta av bebuarane, er det ingen som opererer med diagnosar i landsbyane.

Her er kjernen at alle skal møtast som likeverdige, forklarar Elisabeth Husebø (65).

Det er 45 år sidan første gongen ho var medarbeidar her i Vindafjord, og sidan den gong har ho jobba i ulike Camphill-landsbyar både i Norge og Storbritannia.

Nå har ho budd fast i Hogganvik dei siste 11 åra. Her har ho mellom anna ansvar for vevstova i Fartein Valens hus (alle bygningane har sjølvsagt namn etter kjente rogalendingar).

– Mange som har ei utviklingshemming er berre mottakarar av hjelp. Men det å få bidra sjølv og få bety noko for andre, er heilt avgjerande for sjølvbiletet. Me set ikkje bebuarane til meiningslause oppgåver for å «halda dei i gang» og kunne kalle det eit aktivitetstilbod. Her bidreg alle, heile tida, fordi alle har ei heilt avgjerande rolle i fellesskapet.

Synleg bidrag

Lista over arbeidsoppgåver er i det heile lang når målet er å leva økologisk og biodynamisk og vera tilnærma sjølvforsynt. Akkurat nå er her 23 vinterfôra spelsauer som gir både mat og garn til vevstova. Fem mjølkekyr bidreg med både kjøt og mjølk, som blant anna blir foredla til smakfulle ostar på det fullutstyrte ysteriet. Gartneriet med åkrar og to drivhus gir landsbyen det meste dei treng av både blomar og grønsaker.

Frå dei 1850 måla med skog hentar dei i tillegg tømmer som blir til ved i produksjonshallen oppi skogen (ja, dei har sjølvsagt sentralfyr) og bygningsmaterialar på saga.

Her er eplehage. Hønsehus. Bikubar. Matforedlingsverkstad. Røykjeri. Snikkarverkstad. Tømmerhytte i skogen og kaianlegg og båthus – og reinseanlegg og badstove.

Kvar dag blir også alle måltid laga og ete i fellesskap i familiehusa.

– I store system blir folk ofte usynlege. Her ser ein kva folk gjer og kven dei gjer det for. Når bebuarane våre reiser på ferie, blir det ekstra tydeleg. Då manglar det alltid noko på frukostbordet eller den gode stemninga akkurat den personen skapar, fortel Elisabeth.

– Innanfor slike trygge rammer kan folk vekse og bli sjølvstendige. Eg har sett mange døme på at menneske som greier seg heilt sjølv her i landsbyen, heilt til dei skal klare seg aleine i ein by.

Hogganvik-baby

Bergensaren Elisabeth Husebø er ikkje aleine om å venda attende til Hogganvik. På kjøkkenet i Anna Hansen hus står Charlotte Alva (19) ved steikeomnen og prøvesmakar dagens vegetariske middagsalternativ.

Charlotte vart nærast fødd her, av ei tysk mor og ein norsk far som møttest som frivillige i landsbyen. Ho har vore på besøk fleire gonger med familien, og no er ho attende som praktikant for nokre månader. Hogganvik og folka her er ein plass som blir i hjartet ditt, og som ein alltid kjem attende til, fortel ho, og smett steikjebrettet inn att i omnen for å gje Kristin Irene Ivoll (64) betre plass ved benken.

Kristin Irene er frå Oslo og har budd i Hogganvik i over 20 år. I dag har ho ansvar for å raspa ost til alle pizzaane.

Ho sveivar konsentrert på handtaket til raspen medan ho pratar ivrig om kvardagen i landsbyen. Ho smiler litt oppgitt over spørsmålet om kva for einskildaktivitet ho likar best:

– Eg driv jo med så mykje og likar alt. Men eg likar veldig godt å veve og lage mat, ja, og orkesterøvinga kvar torsdag.

Lettvint liv

Samla har Hogganvik plass til 12 bebuarar med spesielle omsorgsbehov. Per i dag er dei sju, og det er difor berre to av dei tre store familiehusa som er i bruk.

12 medarbeidarar bur også i husa og er tilgjengelege frå sju om morgonen til ni om kvelden.

I tillegg har dei ei handfull tilsette som bur utanfor landsbyen, fortel Elisabeth, som er ei av dei som har Hogganvik som einaste heim:

– For meg er denne buforma ein livsstil. Eg slepp å lage middag til meg sjølv kvar dag og kjem til dekt bord – om det ikkje er min tur til å stå for maten. Sjølv om løna ikkje er av dei høgaste, har eg heller aldri hatt ei økonomisk bekymring. Eg treng til dømes ikkje ha eigen bil og vaskemaskin, men kan bruke alt som finst i fellesskapen.

Dei fleste nye bebuarar er blitt tipsa om Hogganvik av familie og kjenningar, men det hender også at kommunar viser folk hit. Alle som søkjer plass blir først invitert på eit dagsbesøk. Om dei framleis er positive, kan dei prøvebu i landsbyen i tre veker, fortel ho:

– Hovudkriteriet for inntak, er at folk har lyst til å vera her. Og så må me jo sjå om me passar saman. Etter tre veker veit dei fleste litt meir og om det er dette dei vil. Det gir også oss moglegheit til å sjå om tilbodet er godt nok for dei utfordringane vedkommande har. Me har til dømes ikkje helsepersonell, men brukar helsetenestene i Vikedal slik alle andre gjer.

Den nye familien

Utanfor fjøsen har Rune Willy Sommarset reinska opp dei siste restane av møk og skal straks dra av seg kjeledressen for dagen. Rune er frå Sjøvegan i Troms og hadde eit vanskeleg og omflakkande liv før han kom til Hogganvik for to månader sidan, fortel han.

Utanforskapen gjorde at han ei stund levde frå sofa til sofa og rusa seg ganske tungt. Det var først då FACT vart kopla inn og han fekk plass i si første rusbehandling at ting tok til å losna. Etter nær to år på ulike behandlingsinstitusjonar vart han tipsa om Hogganvik.

Rune hugsar godt kor overvelda han vart då han kom hit første gong:

– Det var akkurat som å tre inn i ei eventyrbok av Asbjørnsen og Moe, det er så grønt og frodig og fint her at du nesten ventar at det skal dukke opp prinsar og prinsesser på kvar åskam, seier han og gliser.

Trass i kort fartstid er Rune allereie valt ut til å vera Hogganvik og Norges representant i årets nordiske Allkunst -konferanse, som handlar om rettane til menneske med nedsett funksjonsevne.

– Eg er blitt influensar, ein slik ein som nys på folk, seier han og flirer.

Så blir han brått alvorleg.

– Eg har alltid hatt problem med familieliv og å skapa meg ein heim. Men her i Hogganvik følte eg meg heime med ei gong.

– Slik eg kjenner det nå, trur eg faktisk at dette kan bli min nye familie for alltid.