Frå avisarkivet: Skulehus i kommunen

Denne saka stod på trykk 13. desember 2017, då Leidulf Mydland haldt eit føredrag i regi av Suldal sogelag.

– Skulehusa har vore den viktigaste reiskapen i demokratiutviklinga, i omforminga av samfunnet, i nasjonalbygginga. Takk vera dei har me blitt den rike nasjonen me er i dag, meiner Mydland framfor forsamlinga, og han spør vidare; Er dei viktige kulturminne?

LEIDULF MYDLAND, seksjonssjef hjå Riksantikvaren og med mor frå Ropeidhalvøya, var tidlegare i haust gjest på Kulturhuset hjå Suldal Sogelag. Han samla godt med historieinteresserte suldøler til føredraget sitt om dei gamle skulehusa.

– Dette er strengt tatt eit føredrag om 4723 skulehus, for så mange har me hatt i Norge, startar han. Og Mydland veit kva han snakkar om. Han har skrive doktoravhandling om skulehuset som kulturminne og besøkt ikkje mindre enn 600 skulehus rundt om i landet.

AV DEI 4723 SKULEHUSA som blei bygde etter fastskulelova i 1860, er berre eitt freda. Det ligg i Hedmark og Tolga kommune. Riksantikvaren har freda mange kyrkjer, sorenskrivargardar, prestegardar og andre store, flotte byggverk, men altså berre eitt av dei gamle skulehusa.

– Dei har kanskje vore for enkle, små og folkelege og derfor ikkje viktige nok, seier han spørjande og ser utover, før han kjem med følgjande oppmoding:

–EG HÅPER DE i Suldal tenkjer over om de kan ta vare på somme av desse husa; om 50 år er kanskje alle vekke. Då står det kan hende berre enkelte ombygde sommarhus att som me ikkje kan bruka i forteljinga om fastskulelova frå 1860, om nasjonbygginga og om folkeopplysninga. Kanskje er tida akkurat nå til å hegna om skulehusa og å gjera dei om til vår historie, utfordrar han sogelaget og tilhøyrarane.

FASTSKULELOVA frå 1860 er viktig i Mydland si historie. Han startar i 1736, då kravet om konfirmasjon kom frå danskekongen. Alle måtte vera konfirmerte for å kunna bli frelste. Då måtte ein kunna sin Luther, sin katekisme, og det gjekk ikkje an å vera analfabet. Tre år etter, sende kongen ut nok ei befaling, då blei det krav om at alle skulle kunne lesa og skriva.

SÅ FORTSET HISTORIA om bygder og prestar, som trass påbod om å byggja skulehus, gav blaffen i lova og bygde bedehus i staden. Me fekk eit samfunn der folket kunne sin katekisme, men ikkje noko meir. Hartvig Nissen skreiv lova om almueskulevesenet som Stortinget vedtok i 1860.

Kommunane blei delte inn i skulekrinsar, og i kvar krins der det var meir enn 30 elevar, skulle det vera ein fast skule. Det skulle ikkje lenger vera undervisning i berre lesing og bibelen, også historie og geografi kom med. Og ei betre lærarutdanning. Lærarane i den gamle omgangsskulen var ikkje utdanna, det var dei svakaste i samfunnet som blei lærarar. Dei som ikkje kunne bidra med noko og var lågast på rangstien, enda som lærar. Loven av 1860 endra på dette.

FRAMLEIS var det stor motstand i dei fleste bygder. Dei fleste meinte at utdanning var foreldras ansvar, og dei var redde for at barna skulle bli utsett for vranglære. På gardane trong ein barna til arbeidskraft og heilt fram til 1940 var det vanleg å halda ungane vekke frå skulen. Der kom nye lærebøker med verdslege tekstar

–I mi heimbygd, nær Flekkefjord, heldt foreldra ungane heime i eitt år og skulte heime i protest mot Nordahl Rolfsens lesebok. Den var vranglære. Historia «Berre ein hund», slikt skulle ikkje lesast, dette er 1900-talet, folkens! smiler Mydland og ristar på hovudet.

TILBAKE til 1860-talet kom der typeteikningar over korleis skulehusa skulle setjast opp. Det var skulehus med plass til frå 15 til 80 elevar. Detaljerte teikningar blei sende ut til alle prestegjeld.

– Eg har sett rundt 600 skulehus i Norge og har ikkje sett eitt som er i etter typeteikningane. Ingen følgde oppfordringa frå Stortinget, bøndene ville spara og det blei for dyrt. Dei første skulehusa som blei bygde, var ualminneleg enkle.

TAL FRÅ 1890 viser at i Suldal, og då snakkar me Erfjord, Suldal og Jelsa, gjekk 54 prosent på fast-skule og berre tre prosent på omgangsskule.

– Litt i underkant av landsgjennomsnittet, men ualminneleg bra for ein distriktskommune, meiner Mydland og lurer på kvifor Suldal var så tidleg ute med å byggja skuler.

Alt handlar nok om kulturen og viljen til å betala nokre ekstra kroner i skuleskatt.

GLANSTIDA for dei gamle skulehusa var mellom 1860 og 1960. Skei-utvalet og dei store kommunesamanslåingane i 1965 førte til ei utvikling frå skulehusa til nye store sentralskular.

Nå handla det om kor lenge ungane kunne sitja i buss, og i løpet av ein femårsperiode, var over 90 prosent av dei gamle skulehusa lagde ned. Ungane blei bussa til store skuler med svømmebasseng, husstellrom og gymsalar. Skulehusa si tid var omme.

KVA SKJEDDE så med alle skulehusa som forsvann?

– I Suldal har de mista omtrent halvparten av alle skulehusa. De var flinke å byggja dei, men òg flinke til å riva dei. Det tyder på driftige folk, smiler flekkefjordingen.

Hovudregelen i landet var at skulehusa blei gitt vederlagsfritt tilbake til krinsen. Mydland viser fram skulehusa i Suldal på storskjerm og fortel om somme av dei.

– EINASTE DØMET i landet på at to skulehus blei sette saman til eit bedehus, finn me i Finnvik på Ropeidhalvøya. Heilt fantastisk. Skulehuset i Refsbygda blei brukt av ungdomslaget og seinare flytta til Høyvik. Det er i dag ein halvpart av eit naust. Bleskestad skule er ein av dei eldste i Suldal, den er nå gjort om til hytte. Både Nesflaten, Bleskestad og Hamrabø var blant dei første med å byggja skulehus. I Ulladalen står huset endå, og det gjer det i Hamrabø òg.

Skulehuset i Litlehamar er eitt av dei vakraste eg har sett innvendig, det er sørgeleg at det nå står og forfell. Øvre Fjellet skule er i dag sommarhus og Kvilldal skulehus, er det i bruk mon tru? Kor mange veit at det var skule på Vidvei? spør ein engasjert Mydland og kunne nok halde det gåande med dei gamle skulehusa langt ut i kvelden. Men sogelaget vil enda kvelden med diskusjon om korleis ein kan gå fram for eventuelt å verna den gamle kulturarven som står i fare for å forsvinna.