Frå verd til verd med Jon Fosse - og korleis han har det med jula...

Forfattar Jon Fosse har hatt ein travel haust. Han har både lansert siste band av Septologien og vunne Brageprisen i skjønnlitteratur for same utgivinga. Her fortel han både om forfattarskapen og om kva forhold han har til jula.

– Då eg var barn, gledde eg meg enormt til jul. Det var høgdepunktet i året. Gåvene, maten – herleg pinnekjøt – stemninga og forventninga, fortel forfattar og nyslått vinnar av Brageprisen i skjønnlitteratur, Jon Fosse til Nynorsk pressekontor.

– Det var oftast mykje snø om vintrane, også i julehelga. Eg minnest òg godt snøhyttene vi laga, og stearinlysa vi tende i dei. Det var nok ikkje berre i jula, men vi laga heilt sikkert slike snøhytter også i juletida, minnest han.

Fosses barndoms jul fann stad på eit småbruk i Strandebarm i Hardanger. Sjølv budde han i Nyehuset, og i Gamlehuset, det andre våningshuset på garden, budde besteforeldra.

– Dei hadde sauer, og slakta sauene på garden. Bestefar salta og røykte pinnesidene. Rett nok pla vi i barneåra eta lutefisk på julaftan, men det heimelaga pinnekjøtet høyrde òg jula til. No er det røykt pinnekjøt som er julemiddagen, endå eg også er svært glad i lutefisk. Eg plar kjøpa det røykte pinnekjøtet dei lagar på Evanger pølsefabrikk, det er det beste eg har kome over, fortel han.

Lansering og Bragepris

Angen av røykt pinnekjøt, som har følgd Fosse heilt sidan barndommen, dukkar òg opp på julaftan i det siste bandet i Septologien, Eit nytt namn , som vart lansert i september, og som no er på full fart ut i verda. Handlinga går føre seg dei siste dagane før jul, og endar opp på julaftan, der Asle etter mange invitasjonar blir med naboen Åsleik i ein gammal sjark inn Sygnefjorden for å feira jul hos søstera til Åsleik.

I slutten av november vart forfattaren tildelt Brageprisen i kategorien skjønnlitteratur for første gong.

– Eg kan vel seia at det var på tide. Dette var min sjuande nominasjon. Samstundes var det jo kanskje bra at eg fekk Brageprisen for nett denne boka, den siste boka i Septologien, som nok i alle fall er det lengste verket eg kjem til å skriva, truleg eit hovudverk, seier han om prisen.

Fosse fortel at han aldri tenkjer ut grunnar til å skriva det han skriv. Han planlegg ingenting, men lyttar seg framover.

– Eg set meg ned, byrjar å skriva, og så skriv eg. Eg vil gjerne kunna skriva i minst ei veke utan større forstyrringar, det kan ta si tid å koma inn i den verd eg skriv fram, men di lengre eg er komen med ein tekst, di lettare blir det å koma inn att i den verda. Skrivinga er skøyrast i starten. Byrjinga må nesten gje seg sjølv, fortel han.

Ei glede og ein lette

Historia om Septologien går tilbake til hausten 2014. Då sende Fosse ein e-post til sin redaktør Cecilie Seiness om at «den langsame prosaen skal skrivast – om eg lever og helsa held». Han byrja å skriva sommaren 2015, og jobba seg gjennom del etter del, gong på gong, for at verket skulle bli heilt. I 2019 vart dei første to bøkene lanserte, i bandet Det andre namnet. Han hadde då skrive seg igjennom heile romanen.

– Eg var veldig spent då fyrste bandet av Septologien vart gjeve ut. Og det gjekk jo strålande godt. Då roa nervane seg. Eg tenkte nok litt at same korleis dei komande banda blir mottekne, så har det i ei viss tyding gått godt med Septologien.

Andre bandet vart òg tatt godt imot. Og tredje bandet Eit nytt namn har fått svært gode kritikkar, og er alt gitt ut på mange språk, også til strålande mottaking.

– Det var både ei glede og ein lette å bli ferdig med skrivinga av Septologien. Og det er også ei glede og ein lette at heile romanen nå er utgjeven, seier han.

Lite glad i merksemd

Men merksemda som følgjer med bokutgivingane og prisane, har han eit avmålt forhold til.

– Eg er ikkje glad i merksemd i det heile. Men eg har vore såkalla «offentleg person» i snart førti år, så eg har jo lært meg til å leva med det. Og til å takla den og den situasjonen på for meg beste vis.

– Eg trudde nok i min naive ungdom at det å vera forfattar var å leva eit fredeleg tilbakedrege liv, og det er det jo òg, om ein ser bort frå den offentlege sida av forfattarlivet. Den freistar eg avgrensa så mykje eg meiner at eg kan gjera det.

– Har det endra seg på noko vis?

– Eg tok meg nær av dårlege kritikkar og slikt tidlegare. No les eg ikkje kritikkar eller anna som blir skrive om meg. Og eg bryr meg ikkje så mykje om kva som blir skrive om meg. Eg høyrer elles aldri på meg sjølv om eg blir intervjua på radio, eller ser fjernsynsopptak. Eg kan rett og slett ikkje fordra det, fortel han.

Ny roman med fyllepenn

Om du nå trur at Fosse har slått seg til ro for sesongen, og at han kanskje er litt trøytt og sit på ein krakk og ser ut over médet sitt ein stad ved æresbustaden bak Slottet og tenkjer og saknar karakterane Asle og Ales og Åsleik og alle dei andre i Septologien, kan me avkrefta dette med ein gong.

– Det er litt slik at når eg har skrive noko, så går eg over til det neste, og legg det eg alt har skrive bak meg. Kvar roman er så å seia si eiga verd. Så når eg er ferdig med ein roman, er eg på ein måte ferdig med den verda og går vidare til den neste.

I tida etter at Septologien kom ut, har han både attdikta Duino-elegiar av Rainer Maria Rilke, og ført ein roman han har skrive for hand med fyllepenn, inn på mac'en sin.

– Eg har hatt stor glede av å skriva om ein med kallenamnet Jatgeir og ei som heiter Eline i den romanen eg held på med.

Romanen skal heite Vaim, og han er så godt som ferdigskriven. Men planen er å ikkje gi han ut før i 2024. Meir får me ikkje vita om den saka.

Jul

Denne jula skal Fosse vera i «Grotten», æresbustaden for fortente kunstnarar, saman med kona si og dei to døtrene deira. Der har dei feira jul kvart år sidan dei flytta inn.

– I ein del år mislikte eg heile jula. I seinare år har eg fått attende litt av gleda ved jula, og godt er det. Det er nok framleis litt av barndomens «julestemning» att i meg.

– Har du nokre tradisjonar du set pris på?

– Eg set stor pris på å pynta juletreet, det same kvart år, laga av plast, saman med dotter mi som nå er ni år. Og så å setja fram julekrubba, med flotte figurar skorne ut i tre av ein tysk handverkar.

– Før julemiddagen les eg juleevangeliet, og då nyttar eg den gamle i-målsbibelen, den såkalla Indrebø-bibelen som første gong kom ut i 1938. Og så plar eg alltid få med meg midnattsmessa frå Vatikanet. Det er omtrent den einaste gongen i året at eg ser på fjernsyn.

Sola snur

Får du nokre spesielle tankar når det nærmar seg jul?

– Eg kan vel etter kvart som eg har vorte eldre, tenkje på at nå er det ikkje så lenge til sola snur. Endå eg eigentleg likar mørketid og vinter godt. Det einaste eg ikkje kan lika er glatte vegar og fortau!

– Har du nokre tankar om korleis vi kan vere medmenneske i jula?

– Me bør jo alltid freista å behandla kvarandre fint, å ta omsyn til kvarandre. Og så gjeld det nok for mange at dei òg må behandla seg sjølve fint, også vera litt glade i seg sjølve. Det finst mykje sjølvhat, eg trur nesten det er meir utbreidd enn den såkalla «egoismen».

– Får du sjølv til det, synest du?

– Eg har vel helst vore dårleg på det med å vera glad i meg sjølv. Men eg har kanskje kome meg noko med åra. Livet blir på mange vis betre når ein vert eldre.

– Kva er den kjekkaste julegåva du har fått?

– Nei, sei det! Då må vi attende til barndomen, og då vart eg glad for dei fleste gåver, men eg var ikkje så glad i «mjuke pakkar».

– Har du nokre planar i tida framover?

– Ikkje anna enn at eg får vel skriva på! Og leva best eg kan saman med dei næraste.

(©NPK)