Glade jul, hellige jul! Engler daler ned i skjul

Det er ikkje nytt at førjulstida kan vera stressande. Dei som i dag blir fortørna over tidleg julehandel og julestress, skal vita at alt var ikkje betre før i tida.

Den tida då økonomien for dei fleste var skral, med minne om ein krig i nær fortid, og med tanken på den kalde krigen som byrja å bygga seg opp, så kunne livet av og til bli tyngande for folk. Men jul skulle feirast av høg og låg som budde på Ropeidhalvøya, dette året som alle føregåande år. Året er 1950.

Dei mødrene som ikkje hadde tenkt på antrekk til juletrefesten; kva ungane og dei sjølve skulle ha på seg - før vinternatt sette inn 14. oktober, måtte nå snu seg raskt rundt. Ein tur med melkebåten til Sand var det svintnaste, der både handelslaget og Hatløyen hadde stoff som passa til kjolar og foldeskjørt. Dei finaste stoffa fanst hos Hatløy, og fru Hatløy var behjelpeleg og vennleg. Men ville ein ha det store stoffutvalet, kom ein ikkje utanom Stavanger. I byen kunne ein i same slengen få kjøpt seg ei ny golfjakke og nokre hesplar med fint garn. Så kunne kanskje minste-jenta få seg ny kufte til jul - om tida tillet det. For dei som var gardkjerringar var hausten den beste handletida. Smålog og stutapåsar var nå sende til slakt, til Marvikjen på Sand, eller til slakthuset i byen. Lommeboka til far i huset var litt tjukkare i haustens tid enn den litt slunkne vårtaska.

Sydamene i bygda hadde to store sesongar. Den eine var før 17 mai, og den andre når det stunda til jul. Og ville ein sikra seg nye plagg til juletrefesten, måtte ein vera tidleg ute. Emilie Fjetland var sydame, og utan forkleinelse for dei andre flinke sydamene på halvøya, så var vel Emilie den som var mest oppdatert på nye motar. Stoff som hadde vore gjennom hennar hender blei til feilfrie plagg. Ho var ein meister i sy-kunsten. Dei på Hebnes var ofte tidleg ute med å tinga Emilie til å sy julestasen. Ho gjekk frå den eine heimen til den andre der ute og kunne bli på Hebnes fleire veker i slengen. I Framigar hos Herdis og Sverre lika ho seg framifrå. Ferdig på Hebnes kom ho heim til huset sitt på Skimleim. Det lyste i kammerset hennar til langt på natt i adventstida, der Singeren sveiv og knappenåler dala - ei etter ei ned på golvet. Det ho hadde lova ferdig til jul - blei ferdig.

Refsbygd fekk straum frå Johannes Fjetland sitt kraftverk i Sagdalen i dei tider. Det kom i drift på slutten av 1930-talet. Gardane ovanom Lie - Bratland og Fjetland måtte klara seg utan, og straum til elektrisk komfyr var det berre nokre få i bygda som fekk. Kraftverket hadde ikkje kapasitet til meir. For dei fleste blei det òg fyra i den svarte vedkomfyren på kjøkken fram til 1954, då store deler av Ropeidhalvøya fekk straum frå Etnefjell området. Å fyra i ein vedkomfyr slik at steikeomnen blei passe varm, var ein kunst. Dei fleste beherska kunsten, men det hende at første plata med Serinakaker blei i brunaste laget, til glede for far som gjerne kom inn med eit fang ved i baketida. Ein fordel var det med den svarte komfyren på kjøkken vintratider. Det var alltid lunt og godt i rommet.

Til jul skal huset vera reint i kvar ei krå, sa tante Olga i Furulund. Men ikkje før småkaker var steikte og smultring og fattigmann hadde vore i smultgryta. Ikkje før håvesylta var sett i press og rullepølsene lagde i lake. Bøtte på bøtte med vatn blei bore i hus frå brønn og bekk, ikkje alle hadde vatn i røyr fram til kjøkken. Alt vatn måtte varmast på komfyren. Bøtte på bøtte med brukt vatn som lukta grønsåpe og med skuresand i botn, blei bore ut etter bruk.

Alt dette vatnet som rann mellom hendne på kvinnene i førjulstida. Røyk frå eldhuset ringa seg opp i brablått tynt morgonlys. Ein måtte vera tidleg på an når stor klesvask skulle takast. Dei heldige hadde eldhus. Mange gardar mangla dette, og kvinnene stod borte ved elva eller ved ein bekk og fyrte opp under gryta. Nagle-spretten beit seg fast. Så var det å få tøyet opp på snorene med fingrar utan følelse. Klestørk var det ofte så som så med i grå, stille førjulstider.

Eit år mor vår hadde hatt storvask før jul, kom det frost og vind som auka på utover natta. Mor fekk ikkje søvn på auga, ho tenkte på det som hang på snora og var redd kleda skulle brekka sund i vinden. Som kvite spøkelse kasta lange underbukser og kvite dukar seg frå aust til vest i natte-mørket. Mor stod opp og bar dei stive plagga inn i hus. Me vakna til vatn i dammar på kjøkken og stovegolv, og under pæretreet låg dongerijakka hans far. Omsider blei alt tørt. Strykejernet kom fram, glei over dukar med blomar i gilde fargar sauma med tette fine sting. Varsamt glatta mor over den breie blonda som kanta duken. Tanken streifa kanskje i farten - om tida som ung jente då ho sat og sauma på denne duken til utstyrskista si. Kom det eit sukk? Linduken, den med stjernemønster, den måtte rullast. Att og fram, att og fram mellom rullane fòr stjernene før mor var fornøgd. Då var duken stiv som papp og stjernene lyste i blank lin.

Den siste vaskeprosessen gjekk føre seg på kjøkkenet. Veslejulaftan blei den store badestampen eller sinkbaljen slept inn i kjøkkenet. Etter tur blei ungane vaska med grønsåpe eller Lux. Såpeskum rann i øyre og augo, gråt og jammers ynk på dei minste. Smil og gleda når dei kraup opp i reine senger, der madrassen var ein jutesekk med halm i. Men i dag hadde far skifta ny halm. Prinsessa i kongens slott hadde ikkje betre seng, det var dei sikre på. Oppøste og yre ved tanken på det gilde som skulle komma, glei dei omsider inn i den velsigna søvnen.

Og alt kom. Og hadde komme. Og skulle komma. Julekort frå slekta, både frå dei som budde her i landet og dei som var farne til Amerika. Julehefte av mange slag. Juletre stod pynta med pakkar under, god mat og juleselskapa som var i vente og ikkje minst juletrefestane. Om mor i huset, då ho hengde forkleet frå seg på knaggen i kjøkkenet sein kveld vesle julaftan, kjende seg som Olav Åsteson, han som la seg julaftan og sov til trettande dagen - er ikkje utenkjeleg.

Året 1951 blei eg 14 år. Eg var fødd seint på året og fekk ikkje stå konfirmant før neste år. Søsjåbadne mitt, Tordis, som var eitt år eldre enn meg, stod konfirmant denne hausten. I kvit kjole i Jelsa kyrkje, blei ho konfirmert av sokneprest Haugland. Men ho hadde fått ein annan kjole òg, og den var kjøpt ferdig i Stavanger. Den var det blåaste himmelblå og den vakraste kjolen eg nokon gong hadde sett. Sjølvsagt skulle ho kle seg i denne vidunderlege kjolen på juletrefesten som skulle haldast på skulehuset i Refsbygd. Eg hadde òg fått ny kjole, den var raud og arva etter ei tante. Mor var flink med symaskinen og hadde transformert og tilpassa han til ein spe jentunge. Men måla seg med den blå, kunne han aldeles ikkje. Etter sjølve festen var det ein del godt vaksen ungdom som hadde ordna med lærar og formann i skulestyret på førehand, at dei skulle få bli igjen og gå rundt juletreet, sjølvsagt med lovnad om at alt skulle føregå i all ærbarheit.

Tordis og eg stod klare ved døra og skulle gå heim, då Gundla Klungtveit kom bort og spurde om ikkje me òg ville vera med på etterfesten. Ho som var konfirmert kunne svara ja med ein gong, men eg måtte spørja mor om lov. Og med munnen full av formaningar gav mor etter, og eg fekk vera med dei vaksne ungdomane. Etter å ha sunge gjennom alle julesongane i det vesle heftet både ein og to gonger, rydda me juletreet bort i ein krok og gjekk over til leikar som det var meir fart i. Då var det at det bar så aldeles gale til. Farten blei i største laget, og då Sigrid Klungtveit treiv tak i Tordis sin kjole med begge hender, rivna kjolen i begge sider. Leiken stoppa opp, Tordis tok til tårene. Eg gjorde det same.

Hadde dei unge før i tida meir hjartelag? Det tok ikkje lang rådslaging til før det blei bestemt at Gundla og ei anna jente skulle reisa til Stavanger og kjøpa ny kjole til Tordis. Helst heilt lik den forulukka, men fekk dei ikkje det, så måtte dei kjøpa ein liknande. Utgiftene skulle delast på alle, unntatt meg som ikkje var konfirmert. Tordis fekk seg blå, fin og flott kjole over nyttår, men den vidunderlege blåfargen vanta. Det har vakse opp mange snille og gode jenter på halvøya. Men få kan måla seg med Gundla Klungtveit. Ein aura av lys og varme omkransa ho.

Året etter, i 1952, kom det ein flokk unge frå Hebnes til juletrefesten på skulehuset i Refsbygd. Dei ankom Vatlandsvåg med ei skøyte og gjekk på sine bein den lange vegen til festlokalet. Aud Hebnes var den einaste jenta blant dei. Det var mange som fekk opp auga - då Aud glei inn i ringen rundt juletreet. Den rosa angoragenseren med kort erme var som ei openberring for jenter med interesse for nye motar. Tanken vår gjekk til pusekatten heime. Kva som kom gutane i tankar då dei såg den vakre jenta i den pusete genseren, var sikkert. Dei tenkte ikkje på å klappa katten heime.

Kva var det med desse juletrefestane på skulehuset i Refsbygd som gjorde at det kom så mange unge frå andre bygder? Kanskje var lærar Selsvik flink til å skipa til gilde festar, og ikkje minst raus som let dei unge få styra seg sjølv på etterfestar. Kanskje var det så få møteplassar utanom bedehuset at dei unge trossa lange vegar og dårleg føre? Kanskje var festane på Hebnes like gilde? 67 vintrar, lyse vår- og sommarnetter og haust i gull og blod har fòre fram. Dei fleste av dei unge frå festen er grå og gebrekkelege i dag, om dei endå har livet då.

Hausten 1955 vitja eg og Tordis Gundla Klungtveit, som då hadde sitt arbeid på Nærlandsheimen. Ho viste oss rundt, med stor omsorg fortalde ho om bebuarane. Gundla hadde noko gildt i vente! Nyttårsaftan dette året skulle ho gifta seg med kjærasten; Petter. Det gjekk ikkje slik. Like før jul blei ho alvorleg sjuk og måtte leggast inn på sjukehus. Og nyttårskvelden sovna Gundla inn, 23 år gamal.

Heggen dreg sitt kvite brureslør under Nonshaug ved pinsetider, og Grytevatnet ligg islagd og ventar på skeiser ein søndag i februar. Gundla fekk ikkje oppleva naturens under her på jorda så mange år, men ho sette merke etter seg i minnet til mange. Så viseleg er livet laga, at sorg og sakn mildnast og eit juleminne står som ei strålande stjerne i sinnet, i alle år.

Deilig er jorden,

prektig er Guds himmel

skjønn er sjelenes pilgrims gang! Gjennom de fagre

riker på jorden

går vi til paradis med sang.