Gurnah om skam – og skrivetrong

For dei lågmælte romanane sine om lagnadane til flyktningar er Abdulrazak Gurnah nå for alvor løfta fram i lyset.

Årets vinnar av nobelprisen i litteratur, Abdulrazak Gurnah, får mykje merksemd. Også her heime, ikkje minst etter at det vart kjent at han planlegg ein tur til Norsk Litteraturfestival på Lillehammer i mai.

– Eg skriv om ting eg synest det er nødvendig at me snakkar om, seier han til TT i eit Zoom-intervju. Det har vorte ein del av dei i det siste, noko som høyrest på stemma. Likevel svarer han imøtekommande på alle spørsmål.

Sjølve prisen, nobelprisen i litteratur, reknar han som den største anerkjenninga ein forfattar kan få. Ein slik pris vekkjer interesse og nyfikne òg utanfor den vanlege lesarkrinsen hans og meir tradisjonelle lesesirklar.

– Eg veit kva Nobelprisen betyr. Det er ei stor ære å få komma på ei liste saman med så mange store forfattarar som eg beundrar, slår han fast.

Før Nobelprisen var bøkene hans omsette til eit knippe ulike språk, men nå blir det mange fleire.

– Eg har mista teljinga. Eg treng nok å gjere ei ny oppteljing, seier han.

Fiendtleg

Alle som kjenner litt til Gurnah, veit at det er livet og utfordringane til flyktningar som verkeleg opptek han. Noko går kanskje framover, seier han – men legg til at den kollektive frykta for ulike flyktninggrupper, i dag afghanarar og syrarar, held stand.

– Styresmaktene reagerer på inhumane måtar som om dei er redde for noko. Og naturlegvis – det dei fryktar er sitt eige folk og den måten media manipulerer alt på, seier han.

«Eg ville aldri ha skildra meg sjølv som ein asylsøkar eller flyktning. Eg skamma meg over landet mitt, over brutaliteten og hardferda me hadde påført oss sjølv, og det ville aldri falle meg inn å diskutera det med ein immigrasjonsoffiser. I mange månader, ja år etter at eg kom til Storbritannia, diskuterte eg ikkje dette med nokon», har Gurnah skrive i The Guardian i ein tekst der han reflekterer over eiga flukt til England.

Flukta skjedde i kjølvatnet av den kraftige revolusjonen på Zanzibar. Faren var frå Jemen og mora frå Kenya, og med den muslimske bakgrunnen sin tilhøyrde Gurnah ein forfølgd minoritet.

Heimlengsel og fattigdom

Nobelprisvinnaren har vore open om erfaringar han har hatt med rasisme på engelsk jord. Men han seier at noko av det som var bra med landet, var tilgangen han nå hadde på bøker. Gurnah kasta seg over verdslitteraturen, og snart byrja han òg sjølv å skriva.

– Skrivinga botna i det å komma til England og kjenna seg framand. Men det handla òg om det å måtta dra frå noko, om heimlengsel og fattigdom. Skrivinga kan vere ein måte å undersøkja ting på, særleg dersom du er åleine, om du ikkje har ein partnar eller ein familie, då kan skrivetrongen auke på, fortel forfattaren vidare.

Han stiller seg ofte sjølv spørsmålet: Ville han vorte forfattar dersom han ikkje hadde forlate Zanzibar?

– Eg hadde jo ikkje hatt alle desse erfaringane då. Det var heller ikkje enkelt å få tak i bøker der, og all lesinga er noko av det som mogleggjer skrivinga for meg, utdjupar han.

Eksil og heimløyse er evige tema hos Gurnah, det er berre spelarane og konteksten som blir endra, seier han. Og legg til at det er det makteslause mennesket oppi alt dette som interesserer han.

Gjennombrotsromanen «Paradis» beskriv kolonitida i Aust-Afrika før første verdskrigen. Det er ei myldrande forteljing med ungguten Yusuf i front. Han blir seld som gjeldsslave, og dermed ber det av stad ut i ei verd som både er vakker og forferdeleg.

Medkjensle og trøyst

Det svenske Akademiet løftar fram Gurnahs medkjensle i grunngivinga si. For redselsfulle hendingar til trass; leseopplevinga blir òg ei slags trøyst.

Den siste romanen hans, «Afterlives», tek til der «Paradis» sluttar, og her handlar det om korleis den nå unge mannen blir «askari» (soldat) i tyske Schutztruppe. Gurnah fortel i romanen om den lite kjende første verdskrigen i Aust-Afrika, om opprør og om ein kolonikrig der afrikanske soldatar kjempar mot kvarandre under leiing av rasistiske europearar.

– Alle som overlever ein så forferdeleg organisasjon som Schutztruppe … – Korleis kan ein få noko ut av det? Det er slike spørsmål eg likar å stilla meg.

– Eg trur verkeleg det er mogleg å få noko ut av traumatiske hendingar òg, og det er det eg håpar å visa, seier forfattaren, og legg til:

– Korleis menneska lærer av dei – og kjem seg vidare, til ein tryggare stad.

Fakta om Abdulrazak Gurnah

* Fødd i 1948, på Zanzibar.

* Er årets vinnar av nobelprisen i litteraturpris. Juryen seier han får prisen for å «kompromisslaust og med stor medkjensle ha belyst verknaden til kolonialismen og skjebnen til flyktningar i kløfta mellom kulturar og kontinent».

* Gurnah vaks opp på Zanzibar, men flykta i 1965 og kom til England som 20-åring.

* I tillegg til å vera forfattar er han òg professor emeritus, og han har undervist i engelsk og postkolonial litteratur ved universitetet i Kent.

* Det er Gyldendal som nå er Gurnahs norske forleggjar, og dei har trykt og sendt «Paradis», «Taushetens øy» og «Ved sjøen», i Kari og Kjell Risviks omsetjing, ut i butikkhyllene igjen.

* Tone Formo jobbar nå med omsetjinga av «Afterlives», som er Gurnahs siste bok (2020) til nå. Ho er venta gitt ut på norsk i mai 2022.

* Abdulrazak Gurnah kjem til litteraturfestivalen på Lillehammer i mai.

* Gurnah tok måndag 6. desember imot medaljen og diplomet for nobelprisen i litteratur, som han vann i oktober.

* På ein virtuell pressekonferanse tysdag 7. desember tok han til orde mot det han omtaler som den umenneskelege behandlinga av migrantar som prøver å kryssa Den engelske kanalen.

(©NPK)