Rundt 100 personar deltok i leitinga etter dei ni sakna 25. november 1971. To av dei sakna vart funne i live etter 16 og 17 timar under snøen. Foto: NTB-arkiv / scanpix

Skulle berge fem geitebukkar – sju menneske omkom

Ein ung mann står og viftar med eit klede ved Molaupen, ein fråflytta gard på austsida av Hjørundfjorden. I grenda Ytre-Standal rett på andre sida av fjorden forstår dei at det har skjedd noko alvorleg.

NPK – Bent Tandstad redaksjonen@dagen.no

Publisert: 21.11.2021 09:00 Sist oppdatert: 11:59

Det er 24. november 1971, 50 år sidan i desse dagar.

Ragnhild Standal står ved kjøkkenbenken heime i Nilsgarden på Ytre-Standal i Ørsta kommune. Mannen hennar og den eldste sonen er saman med eit par naboar oppe i fjellsida ved Molaupen for å berge fem geitebukkar.

Det er åttande gongen denne hausten at dei prøver å få ned bukkane, utan hell hittil.

Her har dei funne alle geitebukkane. Ein av dei er daud. Dette biletet er teke ikkje så lenge før det første raset ramma. Foto: Privat

I det ho ser at nokon står borte i Molaupen og viftar med eitt eller anna, så veit ho at det har skjedd noko. Ho ser at det føykar kvitt oppe i fjellet, men ho veit ikkje kva som har skjedd.

Ho byrjar å varsle naboar. Fleire av dei har alt sett han som står og viftar på andre sida, og snart er første båten på veg over Hjørundfjorden. Det er naboar frå gardane langs fjorden. Dei har minimalt med utstyr med seg, dei veit ikkje kva som ventar dei.

Tidlegare på dagen hadde fire menn frå gardane på Ytre-Standal og Stavset reist over fjorden for å berge nokre geitebukkar oppe i den bratte fjellsida under fjellet Synnavindsnipa.

Etter ein mild og tørr haust hadde det kome store mengder snø dei siste dagane, og gardbrukarane frå Ytre Standal og Stavset bestemte seg for å gjere eit nytt forsøk på å få dei ned.

Tre ulike bilete som viser kvar rasa ramma. Høgste toppen over er Synnavindsnipa. Fotomontasje: Eli Anne Tvergrov.

Kjenner teikna i naturen

Folket ved fjorden, under dei stupbratte fjella, kjenner teikna i naturen for når det er farleg. Det kan vere vinddraget frå ei spesiell retning, kombinert med temperaturen, det er kunnskap nedarva gjennom mange år.

Det er noko ved vêret dei ikkje likar, det er noko med vindretninga kombinert med snøen. Dei ser det føykar oppe i fjellsida, men omsynet til dyra kjem til å vege tyngst denne dagen.

Dei følgjer ei rås opp frå Molaupen og tek sikte på eit djupt gjel dei følgjer oppover. Det er den minst strabasiøse ruta opp gjennom nysnøen, finn dei ut. Ved enden av gjelet ser dei bukkane, fire er i live, medan den femte er daud.

Det er stupbratt der dei står, og det er strabasiøst å få fanga inn dyra. Men dei greier det, og dei går mot gjelet. Dei dreg med seg bukkane i tau.

– No kjem fonna, ropar ein av dei.

Snømassane kjem ned eit sidegjel, og den yngste av dei, Olav Standal (29) frå Nilsgarden, blir teken av raset. Han var festa i eit tau. Først er det slakt, men så blir tauet stramt og alt blir stille. Faren hans, 63 år gamle Einar Standal, ser sonen bli borte i snøen, og dei startar ei intens leiting i snøen.

Dei har berre hendene å hjelpe seg med, men det er håplaust å få bort snøen. Det blir fort klart for Einar Standal at dei må ha hjelp, og han ropar til Bjørn Standal at han må springe ned igjen og prøve å varsle. Klokka er no rundt 14 på ettermiddagen.

Bjørn baksar seg ned gjelet der dei hadde kome opp og følgjer det som er att av spora deira frå føremiddagen til det fråflytta huset på Molaupen. Her finn han ei gammal regnjakke. Han går opp på ein hammar og byrjar å vifte med regnjakka. Han stolar på at nokon følgjer med der på andre sida. Enno er det svakt dagslys.

Over fjordane igjen

Også Einar Standal kjem ned til fjorden, han har teke den tunge avgjerda å gå frå sonen sin. Han vil over fjorden for å varsle om kva som har skjedd.

Han tek med seg Bjørn i båten og set kursen mot Ytre Standal. Det vert ikkje sagt mykje på båtturen, men Einar har ikkje stor tru på at dei skulle finne Olav i live.

– I dag har du mist ein god ven, Bjørn, sa han berre.

Heime i Nilsgarden skifter han klede og drikk noko varm mjølk. Så ber det rett over fjorden igjen for å leite vidare. No har dei med spader og anna utstyr

Fleire har kome til. Mennene legg i veg opp over den bratte fjellsida, opp gjennom gjelet der han nede ved sjøen hadde vist dei. Dei merkar at vinden har teke seg opp samstundes som det har vorte mildare, ikkje noko godt teikn, men dei har berre ein tanke i hovudet.

Å prøve å berge han som var teken av raset.

Vinden aukar. Det bles stiv kuling frå sørvest, det sluddar og regnar om ein annan, men det er aldri snakk om å gi opp. Snart er også Einar oppe igjen der raset gjekk tidlegare på dagen. Blant dei som var med var også Jan Storeide frå Trandal og Norvald Standal frå Store-Standal, saman med Kjell Standal, ein yngre bror av Olav, som hadde reist frå jobben i Ålesund for å hjelpe til.

– Vil de leite etter han Olav, karar, er det svært. Men eg seier ikkje at de skal, var beskjeden frå Einar til dei andre.

Bjarne Stavset har vore der oppe heile tida, han har funne seg ein trygg stad, og han kan fortelje dei som kjem til at det har gått fleire ras. No er håpet at fonna hadde rast frå seg.

Dei startar gravinga, og ei hand kjem til syne. Olav ligg i underkant av to meter under snøen, og dei høyrer at han pustar tungt. Han har vore under snøen i tre timar.

– No kjem ho

I det dei nesten har fått han opp, lyder eit rop litt lenger oppe frå:

-No kjem ho!

Enorme snømassar kjem dundrande ned fjellsida. Dei prøver å kome seg unna, men alle vert tekne av det kvite infernoet. Og nye ras kjem heile tida, det verkar som alle har ulike lydar, alt etter kva side dei kjem frå. Kjell Standal er ein av dei som kjem seg unna. Han har kome opp saman med hjelpekorpsmedlemer og andre frivillige.

Det er han som ved 21-tida på kvelden tek den tunge avgjerda. Han veit at broren og faren ligg under snøen, men han er klar på kva som må skje.

- Vi må avbryte, dette er for farleg, seier han.

Fleire er villige til å prøve på nytt, men dei høyrer på han. Dei veit at det ligg ni menneske under fonna, det er vener og slektningar, så det er tungt å måtte gi opp. Men med stadig nye ras oppe i fjellsida, er det ikkje mogleg å halde fram. Det ville berre ha ført til tap av endå fleire liv.

Lensmann John Riise er no på plass nede ved Molaupen. Han støttar avgjerda og det er han som klokka 22 erklærer at redningsaksjonen er avslutta for kvelden. Han veit betre enn nokon kva krefter som er i sving oppe i fjellet. Det er under tre år sidan han sjølv vart graven fram av snøraset som ramma garden hans på Sæbø lenger inne i Hjørundfjorden.

Han, kona og to av borna overlevde, medan den fire år gamle sonen deira og eit eldre ektepar i nabohuset miste livet.

I løpet av kvelden 24. november blir fjellklatrarar frå Molde og Åndalsnes mobiliserte. Vêret gjer at det er umogleg å bruke helikopter, slik at privatbil er einaste alternativet. Dei hentar utstyret dei har lagra på Åndalsnes, og så tek dei vegen mot Ytre Standal. Dei kjem fram ut på natta og blir skyssa med båt over til Molaupen.

Klatrarane legg ut tausikring opp gjennom heile gjelet oppover mot rasstaden i løpet av natta, for å sikre hjelpemannskapa morgonen etter.

Når dei første strimene av dagslys kjem inn over Hjørundfjorden er mannskapa klare. Heldigvis har vêret endra seg. Det har blitt kaldare i løpet av natta og vinden har gitt seg. Det betyr mindre rasfare for dei som no tek seg oppover for å leite etter dei sakna.

Leitemannskap frå Røde Kors er klare til innsats. Foto: Privat.

26 timar utan søvn

Lensmann Riise leier redningsaksjonen. 26 timar i strekk held han det gåande, utan søvn. Det er heldigvis gode leiteforhold for mannskapa, som grytidleg 25. november tek seg opp i fjellet langs ruta som klatrarane har sikra i løpet av natta.

Det har kome mange journalistar til Ytre Standal, og kvinnene i husa bakar brød og kokar kaffi til dei. Dei er traumatiserte, veit at ektemenn og søner kan ha mist livet.

Ein nesten pensjonert politihund frå Ålesund, som hadde trening i å søkje i ras, er med i søket. Og han gjer ein stor jobb med å lokalisere dei som ligg under snøen.

Leitemannskapa brukar blant anna søkjestenger som dei stikk ned i snøen. Med eitt merkar ein av dei at stanga har støytt på noko, og snart kjenner han at det rykkjer i stonga. Dei grev for harde livet, og snart får dei Jan Storeide opp. Han er i live.

Ein time seinare blir Norvald Standal funnen i live i snøen. Dei to hadde overlevd 16 og 17 timar under raset.

Mannskapa leitar vidare med ny optimisme. Alle dei sakna blir funne i løpet av dagen, men det er ingen fleire overlevande. Sju menn, fire av dei familiefedrar, måtte bøte med livet.

50 år etter

50 år etter det dramatiske døgnet møter eg Eli Anne Tvergrov i Nilsgarden på Ytre-Standal. Ho har teke over garden der mor hennar vaks opp. Bestefaren Einar og onkelen Olav miste livet i Molaupulukka 24. november 1971.

Eli Anne jobbar med kommunikasjon hos politiet i Ålesund, men på fritida har ha lagt ned eit stort arbeid med å samle informasjon om det som skjedde den gongen. Det er godt mogleg at det kan bli ei bok av det, fortel ho.

Ho tek meg med inn på kjøkkenet i huset og viser meg kjøkkenbenken der bestemora Ragnhild hadde utsiktsposten sin. Det er direkte utsikt over fjorden mot Molaupen og området der raset gjekk. Det har lagt seg snø eit godt stykke nedover frå Synnavindsnipa, medan det er snøfritt lenger ned mot fjorden.

Det er lett å sjå at det er styggbratt der. Eg har sjølv vore på Synnavindsnipa og sett ned i gjela som går frå toppen og ned mot Molaupen. Å seie at det er uvegsamt er altfor mildt. Det var rett nok på sommaren, men det er ikkje vanskeleg å førestille seg at det er rasfare der om vinteren.

- Dei fleste gardane rundt her miste nokon. Aftenposten skreiv den gongen at 15 born var blitt farlause som følgje av raset. Men nokre av dei var vaksne, fortel Eli Anne Tvergrov.

Mange av dei som var involverte på ein eller annan måte bar med seg hendingane dei var ein del av resten av livet, blant dei onkelen Kjell, som tok over garden då faren og broren som var odelsgut, miste livet i raset.

-Vi var her mykje i barndomen, og det er liten tvil at det som skjedde oppe i fjellsida på andre sida av fjorden hadde sett djupe spor. Han var plaga med at dei forferdelege lydane frå rasa kom tilbake til han, seier ho.

Og han var ikkje den einaste. Det var ingen som snakka om posttraumatisk stress den gongen, men det er liten tvil om at mange levde med sterke plagar, meiner ho.

Skreiv bok

Dei to som overlevde under raset takla det på ulike måtar. Jan Storeide skreiv bok om korleis han opplevde å liggje under snøen og vente på døden. Det var hans måte å kome seg vidare på. Skildringane i «Den lengste natta – sytten timar under fonna» er svært sterke, men truverdige. Han døydde for eit par år sidan.

«Jeg forstod at dette var min siste time. Et jerngrep holdt meg fast. Jeg stirret rundt meg i villelse. Vi var jo mange. Hvor er de andre? Ikke tegn til liv. Bare den hvite snøbreen var å sjå. Da gikk det opp for meg. De var tatt av raset. Alle mine kamerater var døde».

Norvald Standal var ein annan type. Han likte ikkje å snakke om det som hadde skjedd, og det var tydeleg at minna frå det dramatiske døgnet i 1971 plaga han. Han opna seg likevel for forfattaren Arvid Møller. I boka «Den farlege naturen» fortel Norvald om korleis han opplevde dei dramatiske hendingane, og det er sterkt å lese kapittelet «Sytten timar under Molaupsfonna».

«Ut på natta kjende eg at det var sist på. Dei to kameratane mine låg tett inntil meg. No visste eg at dei var døde. Dei svara ikkje lenger når eg snakka til dei, eg hadde høyrt lydar som fortalde meg at dei anda ut».

Og ein anna stad:

«Eg byrja å forstå at eg skulle døy. Mørket var rotalt. Eg fraus. Det vart verre og verre å puste».

– Noko prega familien

Eli Anne Tvergrov kikar ut glaset over mot staden der rasa gjekk for 50 år sidan. Sjølv var ho berre tre år da katastrofen ramma, og ho hugsar ikkje så mykje av det. Men ho har minne om at dette var noko som prega familien i åra som følgde. Det kunne til dømes vere ein vaksen som plutseleg kunne bryte ut i gråt.

– Det kjem noko godt også ut av katastrofar. Raset i Molaupen gjorde at hjelpekorpsa, spesielt i Ørsta og Volda, vart veldig dyktige til å takle slike ulukker. Det vart satsa stort på trening av redningshundar, og det gjekk ikkje lenge før Sunnmøre alpine redningsgruppe kom i gang. Det kom etter kvart også helikopter til distriktet, Alt dette har kome til nytte ved seinare skred, seier Eli Anne Tvergrov.