– Den knotinga, den likar eg ikkje

Då Helga Flatland vaks opp, var det ikkje populært å kome frå bygda og snakke dialekt. Når ho nå nærmar seg førti, angrar ho på at ho aldri hadde ei ordentleg dialekt og skryter av heimgarden i Flatdal når ho får sjansen.

Kven : Helga Flatland (38)

Kva: Romanforfattar

Kvar : Frå Flatdal i Vest-Telemark, bur no på Kampen i Oslo

Plutseleg er det dritkult å vere frå bygda

Storbytrøytte par som flyttar til ei avsides bygd for å driva småbruk og den sjølvrealiserande idealisten som søker det «autentiske» livet langt vekk frå ståk og støy i storbyen, er blitt eit velutforska fenomen dei siste åra. Døma er mange, og denne tendensen beit også Helga Flatland seg merke i.

– Eg starta å sjå eit taktskifte i korleis ein oppfattar bygda. Dei tradisjonelle verdiane frå bygda blir heia fram. Det langsame, kanskje litt trauste og nærleiken til naturen er meir i tråd med det folk vil identifisere seg med. Plutseleg er det dritkult å vere frå bygda eller å ha eit småbruk. Og eg merkar det sjølv: Nå vil eg jo gjerne prate dialekt, og eg skryter mykje meir av garden og bygda eg kjem frå.

Frå Flatdal i Seljord kommune

Forfattaren fortel ivrig om tendensen som ho også tek tak i i den ferskaste boka si – og som ho kjenner på sjølv. Flatland vaks opp på ein gard i den vesle bygda Flatdal i Seljord kommune. Heimstaden er likevel ikkje å spore i dialekta hennar.

– Då eg var barn syntest eg ikkje det var noko kult, då ville eg helst snakke bokmål, og det kan eg angre på nå. Nå vil eg det motsette, nå ville eg mykje heller hatt ei ordentleg dialekt, seier telemarkingen.

Det standardiserte bokmålet ho brukar til vanleg, held stand, men nokre ord blir bytt ut når 38-åringen pratar heimover. Telemarksorda «dekkon» og «kånn» piplar fram, og ho legg også over til å seie «eg» og «ikkje». Det er likevel ein språksikker Oslo-buar som møter underteikna med ein iskaffi i hendene denne litt vel varme sommardagen.

Vil ikkje knota

– Kor mykje av eit val det var, det veit eg ikkje, men det har blitt til at eg snakkar ganske standardisert bokmål. Når eg kjem heim eller snakkar med dei heime, brukar eg fleire dialektord, men eg brukar aldri dialekt. Det kan eg ikkje, innrømmer ho.

Men er det éin ting den språkbevisste forfattaren ikkje vil, så er det å knota.

– Om eg skulla vore heilt autentisk i språket mitt, hadde eg enda opp med å knota. Det har eg gjort sidan eg var barn. Nå er det eit aktivt val å ikkje gjera det offentleg, for eg synest det blir for upresist, og eg synest det er stygt. Den knotinga, den likar eg ikkje, seier ho og rynker litt på nasen over kaffibegeret.

– Utanfor byen finst det éin ting, og det er bygda

Helga Flatland gav ut si første bok i 2010. Den fekk ho mellom anna Tarjei Vesaas' debutantpris for. Måten ho med presise observasjonar skildrar menneskelege relasjonar på, gav den unge forfattaren tidleg eit stort publikum. Ho har seinare gitt ut fleire bøker som har hausta gode kritikkar og gjæve prisar.

Bygda har vore setting og bakteppe for eit fleirtal av bøkene Flatland har skrive.

– Det er eit univers eg kjenner godt og kan mykje om. Kreftene som er i sving i både landbruket og bygdedynamikken er eit godt utgangspunkt. Puttar du litt vanskelege familierelasjonar oppå der igjen, har du eit godt grunnlag for å skriva noko det både er motstand i og som for meg er fruktbart og interessant.

Bygd-by-motsetnaden

I romanen Etterklang , som kom ut i fjor, er handlinga lagt til eit gardssamfunn i Telemark. Ein stad som kan minne om forfattaren si eiga heimbygd. Mathilde er nytilflytta Oslo-buar til bygda, og Johs er fødd og oppvaksen på garden ho leiger bustad på.

– Mathilde er berre ein representant for idéen veldig mange som ikkje har noko forhold til bygda frå før har om bygdene, og at dei plutseleg skal tilbake til røter som dei ikkje har. Det mest interessante er fordommane som går frå by til bygd. At ein har ein slags idé om at ein veit kva bygda er og at det er éin stad. Utanfor det urbane finst det éin annan ting, og det er bygda. Som om det er éin stad og éin type menneske.

Det er først i den ferskaste romanen at bygd-by-motsetnaden blir flytta fram i forgrunnen. Flatland meiner at nokre oppkonstruerte konfliktar er basert på at ein trur ein veit korleis dei andre er og kva verdiar dei andre har, og at noko er betre enn noko anna.

– At ein for eksempel sit i Flatdal og seier «stakkars dei som bur i Oslo», og så sit ein i byen og tenker «stakkars dei som bur på bygda». Det er kanskje menneskeleg nødvendig å forsvara sine eigne val på den måten, men konklusjonen er dømd til å bli unyansert og polarisert.

Mangla særpreg

Telemarkingen har budd borte mesteparten av livet. Brorparten i Oslo. Likevel har ho, i motsetnad til romankarakteren Mathilde, ekte røter utanfor storbyen, og kallar framleis garden og barndomsheimen i Flatdal for «heime».

– Garden har vore i familien sidan 1600-talet. Der er det røter, dei ligg i treverket i veggane, så for meg er det ei veldig viktig ramme og omdreiingspunkt. Eg har ikkje budd der fast sidan eg var femten år, men kallar det likevel «heime».

Tidleg i 20-åra gjorde den unge forfattarspiren eit labert forsøk på å innføra telemarksdialekta og inngjekk eit veddemål med ei venninne om å halda Flatdals-dialekta i to døgn. Ho måtte vedkjenne seg nederlaget rimeleg kjapt.

Nå fleipar ho med at ho då var framtidsskodande og tidleg ute med det som eit tiår seinare skulle bli ein utbreidd trend.

– Det var så halvhjarta og eg gav opp veldig fort. Det var sikkert ein idé om at eg sakna meir særpreg. Det er jo ekstremt generisk å snakka som eg gjer. Det er veldig lite minneverdig. I nokre tilfelle er det ein fordel, men i andre tilfelle er det litt identitetslaust. Det var vel det som utløyste det – tanken på at eg gjerne ville ha tilbake litt frå der eg kom frå.

Tospråkleg sjonglør

Flatland flytta tidleg frå heimbygda for å gå på vidaregåande i byen og har sidan budd både i Bergen og Oslo. Den tidlege og hyppige forflyttinga mellom bygd og by har gitt henne bein å gå på når ho skriv.

– Eg har stått med eitt bein i kvar leir, sånn at eg har hatt eit slags tokulturelt blikk. Eg kan sjå bygda og byen både innanfrå og utanfrå. Den distansen er viktig om ein skal skrive om det, seier forfattaren.

Språkleg står også Flatland med ein fot i begge leirar. Det er bokmålet som ligg mest naturleg når ho skriv. Likevel har ho sidan debuten skrive fleire bøker der ho skiftar mellom nynorsk og bokmål avhengig av kven ho følgjer. Det gjorde ho også i Etterklang

– Då eg skulle skrive den mannlege karakteren, som har telemarksdialekt i mitt hovud, starta eg å skriva bokmål, men innsåg ganske fort at det her går faktisk ikkje. Eg skreiv om dei sidene eg hadde skrive til nynorsk og då losna det heilt. Eg følte meg meir heime i universet og forteljinga, alt var meir levande og eg vart friare.

Livet som tospråkleg har altså vore ein ressurs for forfattaren. Det var likevel aldri aktuelt å nytte dialekt for å løysa denne knuten.

– Nei, er du gal. Nynorsk er ikkje dialekt, og veldig få likar å lese dialekt i skjønnlitteratur. Det gjeld meg sjølv også, avsluttar ho bestemt.

(Neste veke: Heine Totland frå Bømlo)

(©NPK)