Julekrybba gjennom 800 år

Det er den heilage Frans av Assisi som har fått æra av å setja opp den første julekrybba som tablå. Det skjedde for 800 år sidan for å minnast hendingane som er skildra i juleevangeliet. Julekrybba har derimot ingen lange tradisjonar her i landet.

Ei julekrybbe er ei nemning på ei kunstnarleg framstilling av det som skjedde då Jesus vart fødd i Betlehem for om lag 2000 år sidan. Figurane i julekrybba kan vere laga av ulike material, og julekrybber vert nytta i samband med julefeiringa i land der kristendomen er vanleg religion.

Den heilage familien i ein stall

Tablået viser vanlegvis Jesusbarnet liggjande i ei krybbe i ein stall. Josef og Maria er sentrale aktørar saman med dei tre visemennene som kjem med gåver. Rundt dei står gjerne ein okse og eit esel og gjetarar med sauene sine. Over det heile kan Betlehemsstjerna lyse og englane følgjer med.

- Det som skjedde i stallen i Betlehem er eit veldig populært bibelsk motiv. Utgangspunktet for julekrybbetradisjonen finn me sjølvsagt i Det nye testamentet, nærare bestemt i andre kapittel av Lukasevangeliet, vers 1-20. Det som me kjenner som juleevangeliet, forklarte kunsthistorikar og konservator Geir Thomas Risåsen i eit foredrag på Norsk Folkemuseum nyleg.

Julekrybbe-jubileum

Museet har sett opp ei utstilling, "Betlehem i alle hjem", med julekrybber frå ulike land for å markera at det akkurat i år er 800 år sidan den første julekrybba som tablå vart sett opp.

- Det er Frans av Assisi som får æra av å ha lansert ideen om julekrybba første gong. Det skjedde i året 1223 i den italienske landsbyen Greccio. Han ville stella i stand noko til minne om barnet som vart fødd i Betlehem og ønskte at alle skulle få sjå det som skjedde i stallen med eigne auge. Han ville gjere Jesu fødsel så konkret som mogleg for kyrkjelyden. Pave Honorius III godkjende tablået, som vart iscenesett i ei grotte nær landsbyen. Det spesielle med julekrybba til Frans av Assisi var at han hadde med levande menneske og dyr, fortel Risåsen.

Hendinga i Greccio er visstnok omtalt i verket til den katolske kardinalen Johannes Bonaventura "St Frans av Assisis liv" frå 1260.

Frans av Assisi er også kjent som grunnleggjaren av Fransiskanarordenen, og alle stader der det blei etablert Fransiskanar-kloster blei det sidan sett opp julekrybber. Fransiskanarane førte altså tradisjonen vidare som eit katolsk fenomen og det dukka opp julekrybber av ulike slag i mange byar og land. Reformasjonen sette derimot ein stoppar for det blant protestantane og det tok lang tid før julekrybba vart akseptert i ikkje-katolske land.

Norsk perspektiv

Mange nordmenn har i dag ei julekrybbe som dekorasjon i jula eller minnest eit slikt juletablå frå barndomsheimen. Norske kyrkjer set også fram julekrybber i julehøgtida. Men dette er ingen gammal tradisjon i Norge.

- Julekrybba høyrer 1900-talet til her i landet og byrja først å bli vanlege etter andre verdskrigen. Det er når me byrjar reise meir til utlandet at me blir kjende med tradisjonen og tek julekrybber med heim som eit hyggeleg minne frå turen. Dei julekrybbene som er i sal i Noreg er alle importerte, og Italia har lenge vore ein viktig produsent, fortel Risåsen.

Tidleg kunst i Italia

- Uavhengig av tru er juleevangeliet ei veldig vakker forteljing. Det er historia om det nyfødte barnet som har fengja menneske til alle tider. Historia blei veldig tidleg avbilda i kristen kunst. Den eldste framstillinga me veit om av det som skjedde i stallen er å sjå på ein kristen sarkofag frå tidleg 300-tal i det arkologiske museet i Siracusa i Italia, fortel Risåsen.

- Den eldste kjende krybba med figurar me kjenner til er frå 1292 og er å finna i Santa Maria Maggiore-kyrkja i Roma. Framleis set dei fram julekrybbe-figurane laga i marmor i kyrkja den 22. desember. Det var pave Nicolai den fjerde som i si tid bestilte figurane, han var den første fransiskanaren på pavestolen.

Det er ikkje så rart at akkurat denne kyrkja sette opp ei julekrybbe. Ho er omtalt som "Vestens Betlehem" fordi ho sidan 600-talet har hatt verdifulle relikviar som er sagt å vera frå sjølvaste fødselsstallen - bitar frå Kristi krybbe. Kvart år blir desse relikviane tekne fram i adventstida.

Jesus i ulike folkeslag

Historia om Maria og Josef og det vesle barnet deira har rørt menneske i ulike kulturar. Julekrybbe blir på engelsk kalla nativity scene, crib eller crèche, på spansk Belen (dvs. Betlehem), presebre (i for eksempel Argentina) eller nacimento (for eksempel i Mexico), på tysk Weihnachtskrippe, på fransk Crèche de Noël, og på italiensk Presepe.

- Det eg synest er så fascinerande og spennande er at julekrybber blir laga i så mange ulike material, storleikar og variantar. Ulike folkeslag over heile verda har gjort denne historia til si. Jesusbarnet, Josef og Maria er blitt afrikanarar, asiatar og latin-amerikanarar, fortel Geir Thomas Risåsen.

Universell glede

Og dette er tydeleg i utstillinga til Norsk Folkemuseum, som er eit utval av julekrybbe-samlinga til fødselslege Babill Stray-Pedersen (1943-2019). Ho hadde over 250 vakre julekrybber frå heile verda som ho hadde kjøpt på ulike jobbreiser.

- Julekrybba er forteljinga om mor og barn og menneska rundt dei. For Stray-Pedersen handla det om mykje meir enn det religiøse aspektet, det var gleda over eit nyfødt barn - og den gleda er universell, seier konservator Geir Thomas Risåsen.

(©NPK)