Tjørebrenning på Ramsfjell

På Midtre og Ytre Ramsfjell brente dei tjøra i førre århundre og også lenge før det. Olav Ramsfjell (f. 1938) kan minnast at han var med ein gong dei brende tjøra. Meir om dette seinare.

I Norge har det blitt brent tjøre i alle fall i tusen år. Og i høg-mellomalderen (år 1050 – 1350) var tjørebrenning omfattande. Magnus Lagabøters Landslov frå 1276 fastslår avgrensingar i leiglendingars rett til å brenne tjøre. Derimot pålegg loven bøndene: «Men siden skulle bøndene tiære Deres kirke vel hver 3 vinter».

Fururøter og -stubbar

Utgangspunktet for tjørebrenning er fururøter og -stubbar. Desse inneheld kvae som med varme blir frigjort frå treet. Treet blir delt i passe små bitar og blir stabla opp i ei halvkule, som blir dekka med torv. Nedst rundt halvkula blir veden tent på, og tildekkinga blir sluttført. Under halvkula må det vera ei innretning for oppsamling av tjøra. Det blei ofte laga eit underlag av tett never, og under denne ei renne som samla opp tjøra. Brenninga tok fleire dagar, og mila måtte passast på for at den skulle ha den rette temperaturen. Etter nokre timar kom det først ut vatn og terpentin, og etter kvart tjøre.

Godt synleg om du veit om plassen

På Ramsfjell blei tjørebrenninga gjort på ein flat og sirkelforma stein med diameter omtrent tre meter. Der tjøra kom ut sette dei eit spann som tjøra rant oppi. For at spannet skulle stå i stødig og i rett høgde mura dei ei lita plattform som spannet stod på. Steinen og plattforma er i dag delvis nedgrodd av mose, men er godt synleg om du veit om plassen. Steinen ligg cirka 200 meter opp frå Midtre Ramsfjell, åtte til ti meter frå stien frå Midtre og opp gjennom dalen, like før Smidjehaugen.

Godt samarbeid

Røtene og stubbane dei brukte til brenninga henta dei i Norddal, eit stykke nord for Ramsfjell, og det blei køyrt med hest til steinen der brenninga blei gjort. Dette og brenninga var eit samarbeid mellom dei på Midtre og Ytre Ramsfjell. Det var mykje og tidkrevjande arbeid å finna tre, køyra det fram, kutta det opp passeleg, byggja opp mila, og å utføre brenninga. Dette tok fleire veker. Eit restprodukt var trekol, dette var verdifullt og blei brukt til koking og varme.

Tjøra på Ramsfjell

Olav Ramsfjell, fødd i 1938 på Midtre Ramsfjell, kan minnast at dei brende tjøra på Ramsfjell i 1944 eller 1945. Dette var siste gongen det blei brent tjøra der. Olav kan ikkje minnast sikkert kven som var med, men faren Johannes var nok med, og truleg farfar Henrik, og det same var nok Ånen frå Ytre Ramsfjell, og sikkert fleire. Tjøra blei brukt på hus og båtar, på same måten som me brukar maling og lakk i dag. Om dei på Ramsfjell selde tjøre, eller om dei brukte alt sjølv er uvisst. I tillegg til sjølve tjøra fekk dei to biprodukt; når tjøra stod ei tid etter brenning skilde det seg ut terpentin på toppen og på botnen vatn og anna stoff som blei kalla tjørelog. Tjørelog blei brukt til impregnering.

Impregnering

Olav kan minnast at bestefaren Henrik laga skor av kuskinn, kalla hudsko, og han brukte då tjørelog som impregnering på desse. Tjørelog lukta vondt fortel Olav. Henrik laga òg treskor, på desse brukte han koltjøre, som er tjøre utvunnen frå kol. For å skilja dei to typane tjøre blei den brende tjøra kalla raudtjøre, etter fargen som er litt raudleg. Raudtjøra har ei spesiell og veldig god lukt. Raudtjøre blir framleis brukt på historiske bygningar rundt omkring i landet.

Kjell M. Langvik