Trolldom og magiske blomar: Slik har jonsokfeiringa endra seg gjennom tida

Før i tida var jonsok blant dei viktigaste markeringane på kalenderen. Ifølgje folketradisjonen, kunne ein glytta inn i framtida denne dagen.

Til jonsok før i tida var det mykje magi i lufta. Men i dag er det antakelegvis eit fåtal av bønder som vekkjer plantene i åkeren til live igjen.

Herleik Baklid er fyrsteamanuensis og dr.philos. i kulturhistorie ved Universitetet i Søraust-Noreg (USN). Han fortel at mange av tradisjonane frå mellomalderen har vart heilt inn i vår tid.

Mange ulike former for folkeskikkar- og tradisjonar knyter seg til høgtida.

Mannen bak høgtida

Jonsok er ein gammal tradisjon og har halde stand sidan mellomalderen.

– Ein har spreidde oppteikningar av markeringa av dagen frå mellomalderen, men den er mellom anna nemnt i Frostatingslova frå 1200-talet. Der stod det at kvar bonde skulle ha øldrykkjelag til jonsok.

– Endinga på sjølve namnet jonsok betyr vòke. Det kjem av ein vakte heile natta før sjølve dagen. Markeringa starta altså allereie kvelden før, seier Baklid.

Førsteleddet i namnet kjem av Johannes døyparen, mannen som står bak at me i det heile teke feirar høgtida. Opphavleg var jonsok ei kyrkjehøgtid til minne om fødselsdagen hans.

– Denne feiringa fall etter kvart saman med solsnudagen. Jonsok er derfor ei slags samansmelting av både kyrkjeleg og folkeleg tradisjon.

Dra til Bloksberg!

Av dei jonsoktradisjonane me kjenner best i dag, har ein det kanskje mest sjølvsagde av alt, bålet. Frå 1800-talet av har me fleire tradisjonsnedteikningar som fortel om kor sentralt det var i feiringa, men båltenning kan følgjast lengre tilbake i tid.

Det kan ha hatt fleire føremål ved seg.

– Éin ting er at det gjev varme til dei som vaka heile natta som gjerne var litt kjølegare enn på dagtid. Men ein trudde òg at det skulle verna mot vonde makter.

Jonsoknatta markerer ein overgangsfase i naturen, noko som hadde stor betyding for samfunnet før i tida.

– Når det var overgangstid i naturen, var dei vonde maktene ute på ferd, og heksene samla seg for å møtast med djevelen. Ein trudde helst at dei møttest mellom anna på Lyderhorn i Bergen, eller på Bloksberg i Tyskland, seier Baklid.

– Derfor er det og vanleg nokon stadar å brenna ei heks på bålet, som ei symbolsk handling.

Magiske blomar

Blomar har vore, og er framleis ein sentral del av feiringa.

– Folk pynta både utvendig og innvendig med blomekransar. Somme pynta òg med lauv, seier Baklid.

Men ein sanka ikkje inn blomar berre for at det skulle sjå fint ut heime. Ein trudde òg at ein kunne få ein glytt inn i framtida.

– Ein kunne plukka sju ulike blomar, og dei skulle ein legga under hovudputa si. Når ein då gjekk for å legga seg til å sova, skulle ein drøyma om den ein skulle gifta seg med. Dette heng saman med magien i lufta denne dagen. På grunn av maktene som var ute og fór, trudde ein òg at det var mogleg å sjå inn i framtida.

Det var ikkje berre blomane som var viktige denne dagen. Også alminnelege planter blei samla inn.

– Ein sanka òg plantar til folkemedisinsk bruk. Jonsokdagen rekna ein med at dei var på sitt mest kraftfulle, og at det auka den magiske verknaden. For å få mest mogleg effekt, skulle ein gjera dette naken.

Stavkyrkja i Røldal

Sjuke, så vel som funksjonsnedsette, valfarta til utvalde kyrkjer såkalla lovekyrkjer denne dagen. I lovekyrkjer kunne ein få både såra og sjukdommane sine lækte. Mellom anna Heggland og Nesland kyrkjer i Telemark hadde status som lovekyrkjer.

– Mange søkte òg til stavkyrkja i Røldal jonsokdagen. Over altaret heng eit krusifiks som tok til å sveitta under høgtida. Ein etter ein skulle ein under salmesong gå bort og turka av sveitten frå krusifikset og stryka det på såret ein hadde.

Fleire søkte òg til bestemde heilage kjelder. Ein trudde nemleg òg at vatnet var meir kraftfullt i overgangsfasen. Men dette var det ikkje alle som var like begeistra for.

Noreg var eit strengt religiøst samfunn på 1800-1900-talet. Og kyrkja og dei geistlege var ikkje særleg imponerte over desse «heidenske» tradisjonane.

– Lovekyrkjepraksisen tok ein brå slutt på rundt midten av 1800-talet. I mellomtida heldt dei andre folkelege tradisjonane fram. Presteskapet greidde ikkje å få bukt med folketradisjonen.

(©NPK)